Onze Taal. Jaargang 68

[p. 168]

Van woord tot woord
Wedeme
Marlies Philippa

Onlangs kreeg ik een brief van een oude dame uit Heelsum. Zij was bij toeval in het Middelnederlandsch Woordenboek het woord wedeme tegengekomen, dat behalve ‘morgengave’ en ‘bruidsschat’ ook ‘huwelijksgoed’ en ‘weduwgift’ kon betekenen. Die laatste betekenis verbaasde haar, omdat een weduwe toch moeilijk vergeleken kan worden met een bruid. Verder vroeg zij zich af of er soms een verwantschap bestaat tussen wedeme (met het bijbehorende werkwoord wedemen) en het Duitse widmen ‘wijden, opdragen’, en hoe dat dan weer met wijden samenhangt. Ook achtte zij een betrekking met het Engelse wedlock ‘huwelijk’ niet onmogelijk.

Huwelijksgeschenk

Geen ongerijmde vragen. We hebben hier tenslotte te maken met woorden die op elkaar lijken en waartussen ook betekenisovereenkomsten bestaan. Toch kan zo'n gelijkenis bedrieglijk zijn. Een verband met widmen is er wel, met wedlock niet.

Qua vorm heeft het woord wedeme zich in het Nederlands verder ontwikkeld. Eerst viel de slot-e af, zoals dat ook is gebeurd bij here en vrouwe; vervolgens verdween de tussen-d-, wat te vergelijken is met de ontwikkeling van leeg uit ledig en broer uit broeder. Het resultaat was weem, een woord dat volgens de grote Van Dale nog steeds bestaat in enkele regionale varianten van het Nederlands, en wel in de betekenis ‘pastorie’.

Aanvankelijk was een wedeme - een woord met verwanten in andere Indo-Europese talen - de koopprijs voor de bruid, later het huwelijksgeschenk van de bruidegom. Daarnaast ontstond de betekenis ‘donatie aan een kerk’, een wedemhoeve bijvoorbeeld. En daaruit kwam weer ‘pastorie’ voort, een betekenis die al in het late Middelnederlands voorkomt. In het Middelnederlands treffen we ook de werkwoorden bewedemen ‘lijfrente toekennen’ en verwedemen ‘als weduwgoed vastzetten’ aan. Wedeme ‘lijfrente, weduwgeld’ is een uitvloeisel van de eerste betekenis. Het geld dat de vrouw verwierf bij haar huwelijk werd voor haar gereserveerd voor als haar man overleed. Volksetymologisch kan daarbij de vormgelijkenis van wedeme/weem met weduwe/wedewe/weeuw/wee een rol hebben gespeeld. In etymologische zin zijn wedeme en weduwe niet verwant. Weduwe is dat wel met wees. En met vide ‘leegte’, dat teruggaat op het Latijnse viduus ‘beroofd van, alleen’.

Niet gewijd

De Duitse pendant van wedeme is Wittum, dat dezelfde betekenisontwikkelingen heeft doorgemaakt als het Nederlandse woord. Oudere vormen waren widum en widdum. In de betekenis ‘kerkgave’ bleef het woord er lang als Widem bewaard, in die van ‘weduwgift’ als Wittum, waar volksetymologische associatie eveneens een rol heeft gespeeld: men verbond het met Witwe, waardoor Widdum veranderde in Wittum. Het bijbehorende werkwoord is widmen, in ouder Duits widemen en nog eerder widamen. Via de betekenissen ‘stichten’ en ‘tot de priesterstand bestemmen’ kwam die van ‘wijden’ tot stand. Met het Nederlandse woord wijden heeft het niets te maken. Daarin zit een zogenoemde hypercorrecte -d-. Oorspronkelijk was het wiën. Hierboven - bij weem - hebben we gezien dat er soms een tussen-d- kon verdwijnen. Bij wiën was dat niet gebeurd, maar omdat men dit wel dacht, plaatste men er ‘hypercorrect’ een -d- tussen. Het resultaat was widen, dat zich ontwikkelde tot wijden. De vorm zonder -d- zien we nog in wijwater en wierook. Wie-/wij- (‘heilig’) komt overeen met het Duitse weih- zoals in Weihnachten.

In wijden zit een hypercorrecte -d-. De vorm zonder -d- zien we nog in wijwater en wierook.

De oude Franken

Het Engelse wedlock ‘huwelijk’ is een heel ander geval. Het tweede deel van dit woord komt overeen met -lijk in huwelijk, waarin het Germaanse woord laik terug te vinden is, dat ‘dans’ en ‘spel’ betekende. In het Zweeds is lek nog steeds het gewone woord voor ‘spel’, leka voor ‘spelen’ en kärlek voor ‘liefde(sspel)’.

Het Engelse to wed, waar het eerste deel van wedlock vandaan komt en waarvan ook wedding is afgeleid, heeft dezelfde herkomst als het Nederlandse wedden. Dit werkwoord is gebaseerd op het zelfstandig naamwoord wedde ‘beloning, bezoldiging’. In het Germaans was het wadi. De oude Franken brachten dit woord naar Frankrijk, waar de w- in een g- veranderde, zoals dat ook gebeurde bij Guillaume (uit Willem) en guerre (uit war). Uit wadi ontstond gage. De oorspronkelijke betekenis van wadi was ‘onderpand, pacht’. Het is verwant met het Latijnse vas/vadis ‘borg’. De betekenis van het Nederlandse wedden ontwikkelde zich van ‘een onderpand geven’ naar ‘op het spel zetten’ en ‘gokken’, die van het Engelse to wed van ‘een overeenkomst sluiten’ en ‘beloven’ naar ‘verloven’ en ‘huwen’.

Wedde betekende dus aanvankelijk ‘onderpand, pacht’, maar in later Nederlands ook ‘bruidsschat’ en ‘(trouw)belofte’. Men kende het spreekwoord alle wedden hebben haar (= hun) wederwedden, wat zoveel wilde zeggen als ‘het kan verkeren’.

Wedde en wedeme hebben beide de betekenis ‘bruidsschat’ gehad, en ook qua vorm lijken ze op elkaar. Maar hun etymologie is totaal verschillend, zowel wat de vorm als wat de betekenis betreft.