Onze Taal. Jaargang 68

't Kofschip is geen spellingregel
Spellen zonder ezelsbruggetje
Peter-Arno Coppen

Wat zit er precies achter de kofschipregel? Hoe werkt hij? En hebben we hem wel nodig? Nog meer vragen over een populair ezelsbruggetje.

De kofschipregel is geen spellingregel, maar een ezelsbruggetje. Hij wordt gebruikt om de spelling te bepalen van voltooide deelwoorden zoals gebruikt en gebeurd. Je zou een voltooid deelwoord met een t moeten spellen als deze klank voorafgegaan wordt door een van de medeklinkers uit 't kofschip. Maar bij nader inzien zegt de regel niet waaróm we voltooide deelwoorden soms met een d en soms met een t moeten schrijven. Op z'n best kunnen we met de kofschipregel de juiste schrijfwijze afleiden. Maar áls dat al kan, kan het ook op een andere manier. Wat zit er dan achter die kofschipregel? En hebben we hem wel nodig bij de spelling?

Plofklanken

Om te beginnen: waarom worden in het Nederlands voltooide deelwoorden als gebruikt met een t gespeld en gebeurd met een d? Het antwoord is eenvoudig: omdat we andere woorden die eindigen op een t-klank ook soms met een d spellen en soms met een t. De voltooide deelwoorden zijn helemaal geen uitzonderlijke woorden in dit verband. Het gaat hier om de spelling van plofklanken aan het einde van een woord. Plofklanken zijn klanken waarbij de luchtstroom in de mond even geheel onderbroken wordt. Drie van de Nederlandse plofklanken zijn p, t en k. Deze drie hebben als extra bijzonderheid nog dat bij het uitspreken niet alleen de luchtstroom onderbroken wordt, maar de stembanden ook ophouden met trillen. Van de eerste twee kent het Nederlands ook een variant waarbij de stembanden wél blijven trillen: b en d. Deze klanken noemen we stemhebbend. De stemhebbende k is in het Nederlands geen inheemse klank; het is de beginklank uit het Franse woord garçon. Toch bestaat hij ook in inheemse Nederlandse woorden, zoals de eerste k in zakdoek; we hebben er alleen geen aparte letter voor.

Plofklanken worden niet altijd gespeld zoals ze worden uitgesproken; aan het einde van een woord klinken ze echter altijd stemloos. Je hoort dus altijd een p, t of k. Maar je spelt de letter die je ook zou schrijven als je het woord met een uitgang verlengt. Je spelt dus woord omdat je in het meervoud woorden een d hoort, en je spelt rood omdat de verbuiging rode luidt. Dat is een tamelijk centraal spellingprincipe. Het voorkomt een heleboel dubbelspellingen

[p. 159]

(bijvoorbeeld bond/bont, voet/(ik) voed, wat/wad). Afschaffing van dit principe zou het woordbeeld op tal van plaatsen ernstig aantasten.

Harmonisatie

Moeilijkheden bij de spelling ontstaan als mensen de uitspraak van verlengde woorden niet meer kennen. Is het nu bijdehante of bijdehande? Boude of boute? Dit zijn natuurlijk in eerste instantie geen spellingproblemen, maar uitspraakproblemen. Omdat we niet meer weten hoe de woorden bij verlenging klinken, kunnen we die woorden zelf ook niet meer spellen.

Normale voltooide deelwoorden (gewerkt, gespeeld) eindigen ook op een plofklank: de t. Maar ook deze woorden kennen meestal een verbuiging, namelijk wanneer ze als bijvoeglijk naamwoord gebruikt worden. We spreken over een ‘gebruikte jas’, over een ‘echt gebeurde geschiedenis’. Bij deze verbuiging hoor je de d of de t, die je dan ook moet spellen. Mensen die de uitspraak van het Standaardnederlands kennen, hebben dus de kofschipregel niet nodig. Ze kunnen gewoon het voltooid deelwoord met een uitgang verlengen.

Maar waar is die kofschipregel dan precies voor nodig? Om dat te kunnen begrijpen moeten we de oorzaak van de d- of t-uitspraak nader bekijken. Want waarom zeggen we ‘gebeurde’ en niet ‘gebeurte’, en ‘gebruikte’ en niet ‘gebruikde’? Het antwoord is dat de plofklank harmoniseert met de onmiddellijk eraan voorafgaande klank. Bij gebruikte harmoniseert de t met de k (die zelf een stemloze plofklank is), en bij gebeurde harmoniseert de t met de stemhebbende r tot een d. Dit is (alweer) geen spellingregel, maar een klankwet van het Nederlands. De kofschipregel probeert deze klankwet in een toepasbaar geheugensteuntje te vangen.

Onbewust

Moedertaalsprekers van het Nederlands passen de klankwet onbewust toe. Maar in dit onbewuste karakter schuilt ook het probleem: als de spreker de voorafgaande klank niet goed kan beoordelen, is de harmonisatie ook onduidelijk. Dat doet zich bijvoorbeeld voor in het geval van het werkwoord niesen. Het voltooid deelwoord is geniest; of schrijf je daar geniesd? Het antwoord op die vraag is dus, zoals we net zagen, afhankelijk van de vraag of je het voltooid deelwoord moet verbuigen als genieste of als geniesde. Maar die vraag is weer afhankelijk van de aard van de s-klank van niesen. Is dat een s of een z? Als je dat niet weet, zul je ook problemen hebben met genieste. Wie twijfelt over de uitspraak, heeft ook problemen met de spelling. (Overigens geeft het Groene Boekje zowel geniest als geniesd.)

Natuurlijk ontwikkelen mensen die moeite hebben met de uitspraak allerlei strategieën om toch goed te spellen. Wie niet weet of verhuizen met s of z moet worden uitgesproken, herkent de z als een letter waar de d bij hoort. Zo iemand zal automatisch het woord verhuisd correct met een d spellen (zie ook het kader hiernaast: ‘Hoe werkt 't kofschip?’). De kofschipregel is een van de succesvolste strategieën in dit verband, omdat hij een klankwet formuleert in termen van letters. Daardoor kan kennis over het woordbeeld (vrezen heeft een z) de taalgebruiker helpen bij de afleiding van een onbekende spelling (gevreesd).

Aquarel van het kofschip De Libra van kapitein H.R. Giezen uit Veendam, liggend voorde rede van Napels, 1859.
Collectie Veenkoloniaal Museum, Veendam. Fotografie: Thijs Quispel

Samenvattend: de spelling van voltooide deelwoorden met d of t is geen gevolg van de kofschipregel, maar heeft dezelfde reden als de spelling woord in plaats van woort en hoed in plaats van hoet. De aard van de klank die onmiddellijk aan de d of t voorafgaat is dus niet een directe, maar een indirecte reden voor de keuze voor d of t. We spellen d of t al naar gelang de klank die je hoort bij verlenging, en de toegevoegde d of t harmoniseert met de laatste klank van het oorspronkelijke woord.

Hoe werkt 't kofschip?

In het proefschrift van Johan Zuidema, Efficiënt spellingonderwijs. Een leer- en expert-model voor het spellen, wordt uiteengezet hoe een mens leert spellen. Dat leerproces begint met een fase waarin via grammaticale beschouwing de redelijkheid van het systeem wordt uitgelegd. De leerlingen leren bijvoorbeeld dat je een persoonsvorm anders moet spellen dan een voltooid deelwoord. In de loop van de tijd zal de leerling deze kennis vanzelf gaan ‘autonomiseren’: concrete regelkennis wordt vervangen door een systeem van parallel werkende lokale regeltjes, die niet meer bewust worden toegepast. De speller zal voortaan voor werkwoordsvormen op basis van patroonherkenning een vaste spelling produceren: je spelt een vorm zoals hij ‘eruit hoort te zien’. De goede spellers bouwen al tijdens het leren ‘alarmbelletjes’ in voor speciale gevallen. Zij zullen een vorm als verwerkt automatisch met t spellen op basis van het kofschippatroon, en bij vormen als betoogd, die buiten het kofschippatroon vallen, de spelling met d kiezen omdat die mogelijkheid het meest voorkomt. Maar juist in die gevallen gaat hun alarmbelletje rinkelen: ‘Pas op, dit kan ook een persoonsvorm zijn!’
De onberispelijke spelling van werkwoordsvormen verloopt dus zelfs voor een geroutineerde speller in twee stappen: eerst een autonoom, onbewust woordherkenningsproces en dan (maar alleen als daar aanleiding toe is) de grammaticale beschouwing die de persoonsvorm moet opmerken.

Standaarduitspraak

Wie hebben er dan eigenlijk zo'n ezelsbruggetje nodig? Niet zozeer de mensen die weten hoe je het Standaardnederlands uitspreekt. Die weten immers hoe het woord bij verlenging klinkt. En uit de uitspraak volgt in dit geval de spelling.

Er zijn twee groepen sprekers voor wie die uitspraak een probleem is: ten eerste uiteraard de sprekers van andere talen die het Nederlands als tweede taal leren. Maar ten tweede ook een grote groep sprekers van sommige gewestelijke (en vooral: randstedelijke) dialecten, die in veel gevallen geen onderscheid maken tussen de klanken s/z (en f/v of g/ch). Hier-

[p. 160]

vóór zagen we al het probleem van het woord niesen. Bij veel sprekers bestaan dergelijke problemen bij veel meer woorden. En als je niet weet dat het woord reizen met een stemhebbende wrijfklank dient te worden uitgesproken, dan weet je ook niet of het reisde of reiste moet zijn, en dus al helemaal niet of je gereist of gereisd moet spellen.

De kofschipregel biedt deze sprekers een twijfelachtige hulp: hij verwijst niet zozeer naar de stam van een woord, als wel naar de klank waar die op eindigt. En die klank is nou net het probleem. Met een voorbeeld: als je niet weet dat reizen met een z wordt uitgesproken, hoe weet je dan dat het met een z wordt geschreven? En nog erger: als je weet dat niesen met een s wordt geschreven, dan kan het best nog met een z worden uitgesproken. En in dat geval zou je geniesd moeten schrijven.

Kofschiploos spellen

Is een kofschiploze spelling mogelijk? Voor mensen met een onberispelijke uitspraak wel. Dat gaat zo: eindigt een woord op een plofklank (p/t/k), spel dan de klank die je bij verlenging van het woord uitspreekt of hoort. Er is maar één uitzondering: een uitgang -t wordt toegevoegd aan persoonsvormen tegenwoordige tijd enkelvoud tweede en derde persoon (jij verhuist, hij verhuist). (En daarbij zit dan weer een heel klein addertje onder het gras: als het onderwerp jij of je achter de persoonsvorm staat, valt de t-uitgang weer weg.) Dus woord schrijf je met een d want het is woorden, gehoord want het is gehoorde, en word spel je met een d want het is worden, behalve als het een persoonsvorm tweede of derde persoon is (jij/hij wordt): dan schrijf je die d ook wel, maar je voegt een extra t toe. Staat jij of je als onderwerp achter het woord (word jij), dan treedt de basisregel weer in werking.
O ja, nog één ding: eindigt een woord al op een t(weet), dan kun je natuurlijk geen extra t toevoegen.

Klassiek ezelsbruggetje

Toch is 't kofschip in Nederland een begrip dat zelfs in de betekenis van ezelsbruggetje de woordenboeken heeft gehaald. Johan Zuidema, medewerker bij Van Dale Lexicografie en co-auteur van de taalmethode Zin in taal, verklaart dit succes uit het feit dat het aan alle kenmerken van een klassiek ezelsbruggetje voldoet: ‘Waarom wordt het door iedereen zo goed onthouden? Omdat het een heel raar woord is. U kent toch ook nog wel al die onzinnige weetjes uit de lagereschooltijd: hoeveel poten een spin heeft, het getal pi, enzovoorts.’ Maar met 't kofschip alleen kun je natuurlijk nog niet goed spellen. Zoals ook in het artikel van Jan Erik Grezel wordt opgemerkt, is het allereerst zaak om het domein te bepalen waarbinnen de regel werkzaam is. Alleen bij voltooide deelwoorden moet je 't kofschip toepassen. In het kader ‘Hoe werkt het kofschip?’ legt Zuidema uit hoe een succesvol speller uiteindelijk te werk gaat.

Alleen wie twijfelt over de juiste uitspraak, zou zijn toevlucht moeten nemen tot andere middelen. De kofschipregel kan dan een goed hulpmiddel zijn om het juiste woordbeeld aan te leren, mits hij met de nodige omzichtigheid wordt toegepast.

Wat is nu de conclusie van dit alles? Moeten we de kofschipregel dan maar afschaffen? Dat is niet noodzakelijk. Het verdient echter wél aanbeveling de spelling op de juiste principes te baseren. De spelling van het voltooid deelwoord is gebaseerd op de verlenging van het woord. Wie de uitspraak van het Nederlands beheerst, kan uit die verlenging doorgaans de juiste spelling afleiden (zie het kader linksboven: ‘Kofschiploos spellen’).

Alleen wie twijfelt over de juiste uitspraak, zou zijn toevlucht moeten nemen tot andere middelen. De kofschipregel kan dan een goed hulpmiddel zijn om het juiste woordbeeld aan te leren, mits hij met de nodige omzichtigheid wordt toegepast. In geen geval zou de kofschipregel moeten worden beschouwd als een principe waar onze spelling op gebaseerd is.