Onze Taal. Jaargang 68

[p. 156]

Iedereen die vier klassen lagere school heeft gehad kent het: ‘'t kofschip’, een ezelsbruggetje voor wie even niet meer weet of een voltooid deelwoord nu met een d of met een t moet. Ondanks de populariteit van deze spellingregel blijkt er veel tegen in te brengen te zijn. Jan Erik Grezel zet hieronder uiteen dat je met 't kofschip de meest frequente ‘-d/-t-fouten’ niet voorkomt. Bovendien is het volgens hem lastig de regel helder en sluitend te formuleren.
In het artikel erna legt Peter-Arno Coppen uit dat 't kofschip zelfs helemáál niet de spellingregel is waarvoor hij wordt versleten, hooguit een hulpmiddel dat de plaats ervan inneemt.
Moet 't kofschip dan maar worden afgeschaft? Nee, vinden beide auteurs, maar meer kennis over de (vele) beperkingen ervan zou geen kwaad kunnen.

Hoe nuttig is 't kofschip?
Magie en misverstanden rond een spellingregel
Jan Erik Grezel

Als didactisch hulpmiddel bij het spellingonderwijs is het befaamde ‘'t kofschip’ eigenlijk niet erg bruikbaar. De regel is nogal ingewikkeld en lastig te formuleren, en vaak schiet hij zijn doel zelfs voorbij.

Het is al generaties lang de tophit van de Nederlandse spellingdidactiek: 't kofschip. Iedereen die vier klassen lagere school heeft gehad, kent het. Zelfs buitenlanders die nauwelijks Nederlands spreken, komen er, vaak te onpas, mee op de proppen. ‘Gekoopt met t, meneer - 't kofschip!’, glundert een trotse Ghanees die te lang in een grammatica heeft zitten turen.

Het geloof in 't kofschip kent geen grenzen. NRC Handelsblad meldde onlangs dat 't kofschip op het onderwijsprogramma prijkt voor Leidse rechtenstudenten. Ik vrees dat die inhaalslag in spelonderwijs weinig zal uithalen.

Formulering

In Onze Taal van juni 1998 doet Mariël Verburg een dappere poging de regel goed te formuleren. Hij legt verder uit wat de fonetische achtergronden zijn van de spelling van bijvoorbeeld gewerkt en verhuisd. Ook hij weet dat vrijwel elke Nederlander het ezelsbruggetje op de basisschool leert, ‘hoewel je het soms niet zou zeggen’. Die toevoeging stipt een groot probleem aan waar Verburg helaas niet op ingaat: het effect van 't kofschip is blijkbaar gering. De vraag is hoe dat komt.

Het ‘kennen’ van een ezelsbruggetje is uiteraard niet voldoende. Je moet de regel ook goed gebruiken. En dat is nu juist zo lastig. Wie 't kofschip wil toepassen, moet drie lastige klippen omzeilen.

De eerste complicatie doet zich al voor bij de formulering. Vrijwel alle grammatica's en handboeken voor correct schrijven noemen 't kofschip, maar het blijkt erg moeilijk de regel taalkundig correct én didactisch hanteerbaar te omschrijven. Zo maakt Het totale taalboek van Inez van Eijk het de taalgebruiker onnodig moeilijk: ‘Eindigt de stam (de ik-vorm) van een werkwoord op een van de medeklinkers (t,k,f,s,ch,p) van dat woord, dan komt er in de verleden tijd “te(n)”. Na alle andere medeklinkers en klinkers komt “de(n)”.’ Omdat Van Eijk de stam als ‘ikvorm’ definieert, moet zij meteen wijzen op ‘een addertje in het gras’. Anders zou je bij beloven en reizen in de fout gaan.

Beter doet de eerder genoemde Verburg het in zijn Onze-Taalartikel. Het probleem is echter dat ook hij gebruikmaakt van het begrip ‘de stam’, en dat is volgens hem ‘het hele werkwoord minus -en’. Strikt genomen levert de regel zo bij een Duitse cursist gemakkelijk geblafft op, terwijl een Marokkaan wil weten wat ‘het hele werkwoord’ is (het Arabisch kent geen infinitieven). Misschien vindt u dit marginale problemen die niets met de ‘-d/-t-regel’ te maken hebben, maar ze tonen aan hoe je in de onderwijspraktijk met 't kofschip snel vastloopt in het drijfzand van taalkundige definities. Kortom, 't kofschip laat zich niet gemakkelijk omschrijven. Een mooie taak voor een taalkundige die zich goed kan verplaatsen in ‘gewone’ taalgebruikers, onder wie notoire brekebenen op het terrein van de spelling, zoals brugklassers en buitenlanders.

[p. 157]

Illustratie: Hein de Kort

Magische kracht?

Ezelsbruggetjes liggen lekker op de tong en in het gehoor. Zo kunnen ze zich gemakkelijk in het geheugen hechten. Dat geldt bijvoorbeeld voor het rekenhulpmiddel ‘Meneer-Van-Dale-Wacht-Op-Antwoord’ en zeker ook voor 't kofschip. Het nadeel daarvan is dat de regel voor zwakke spellers een welhaast magische kracht krijgt, waarbij de restricties voor toepassing worden vergeten. 't Kofschip als wondermiddel tegen al uw spellingkwalen. Ik moet mijn buitenlandse cursisten vaker duidelijk maken dat zij 't kofschip juist níét moeten gebruiken dan dat zij dat wél moeten doen.

Er zijn helaas ook taaldocenten die er zonder nadenken van uitgaan dat de fout in ‘Ik ben verhuist’ veroorzaakt wordt door een onjúíste toepassing van 't kofschip. Degene die verhuisd is, zou - taalkundig geredeneerd - van een verkeerde stam uitgaan. In werkelijkheid heeft de schrijver van het verhuiskaartje er hoogstwaarschijnlijk niet bij stilgestaan dat verhuisd een voltooid deelwoord is. Hoe kom ik daarbij? Doordat ik een beetje te vaak misbaksels voorgeschoteld krijg als ‘ik ben op m'n wenken bedient’ enerzijds en ‘het gebeurd regelmatig’ anderzijds. Pas wanneer de schrijver alert genoeg is op het onderscheid ‘het gebeurt’ en ‘het is gebeurd’, kan 't kofschip in stelling gebracht worden om het spellen van die werkwoordsvormen tot een goed einde te brengen.

Uit koers

Maar zover komt het meestal niet. Een grote universiteitskrant schrijft over studenten die proberen ‘een nieuwe levensrichting te vinden en te kijken hoe iemand zoiets benaderd’. Doordat aan het eind van de zin een vorm van benaderen op een plek opduikt waar vaak het voltooid deelwoord (benaderd) staat, raakt zelfs een ervaren journalist uit koers, al gebruikt hij 't kofschip.

Het is duidelijk dat deze fouten voorkomen bij zwakke werkwoorden met de voorvoegsels be-, ge-, her-, ont- en ver-. Bij die categorie is de derde persoon enkelvoud tegenwoordige tijd (benadert) immers niet meer te onderscheiden van het voltooid deelwoord (benaderd), op die vermaledijde laatste letter na natuurlijk.

Naar mijn idee zijn het vooral deze spelfouten die tot op het niveau van kranten en tijdschriften het hardnekkigst zijn. Ten onrechte wordt in veel taallessen en handboeken 't kofschip opgevoerd om dergelijke fouten te vermijden.

Woordbeeld

Het derde probleem met 't kofschip is dat de regel je helpt waar je eigenlijk geen hulp nodig hebt. Verburg schrijft: ‘het is “we hebben gewerkt” (met een t) omdat de laatste letter van de stam van werken een k is, en die staat (...) in 't kofschip’. Ik weet niet hoe het u vergaat, maar ík ben nog nooit gewerkd tegengekomen, evenmin als gepiepd of gekuchd. Daarentegen krijg ik geparkeert, gehuilt of gezoent regelmatig onder ogen. Mijn collega Alied Blom heeft vastgesteld dat de meeste werkwoorden met een ‘stam’ op de letters uit 't kofschip niet voor problemen zorgen. De probleemspeller gaat vooral bij werkwoorden met een stameinde op -l, -m, -n en -r de mist in. De verklaring zou kunnen liggen in het woordbeeld. Omdat we in de tegenwoordige tijd een achtervoegsel -t gebruiken, is een woordbeeld als -lt, -mt, -nt en -rt niet vreemd. Anders ligt dat bij -chd, -kd en -pd. Die combinaties komen als woordeinde in het Nederlands niet voor.

Wat er ook aan te merken is op de spelling van het voltooid deelwoord op dit bord, niet dat de kofschipregel foutief is toegepast.
Foto: M. Verhaar - Doorn

De woordeinden -fd en -sd kent het Nederlands wel. Daar zou 't kofschip nu juist wel kunnen helpen, mits de terminologische problemen met ‘stam’ en ‘hele werkwoord’ zijn overwonnen.

Het negatief geformuleerde, tweede deel van de regel moet ons vooral behoeden voor spellingslippertjes. Nogmaals Verburg: ‘Is de laatste letter van de stam geen medeklinker uit 't kofschip, dan krijgt het een d.’ Ik vind het niet fraai, zo'n negatieve conditie. Het maakt de regel een graadje gecompliceerder.

[p. 158]

Misschien wil een of ander fonds een prijsvraag uitschrijven voor een positief alternatief voor 't kofschip.

Beperkt

Als we inventariseren welke spelfouten mensen veelvuldig maken, blijkt 't kofschip van beperkt belang. Ten eerste zijn er lieden die problemen hebben met geleefd en gereisd. Voor hen kan 't kofschip uitkomst bieden.

Voor de juiste keuze tussen beloofd/t en herkend/t, enz. (naar mijn idee dé instinker op spellinggebied) is de taalgebruiker niet op 't kofschip aangewezen. Er is, in geval van fouten, meestal sprake van ‘onachtzaamheid’ en niet van ‘onkunde’. De schrijver die het fout doet, is niet gespitst op de functie van het werkwoord in kwestie. Meestal komt dat doordat hij of zij zich blind staart op de inhoud. Een jurist in spe die ‘is verbeurd verklaart’ schrijft, heeft moeite met het onderscheid tussen ‘(hij) verklaart’ en ‘(het is) verklaard’. Een advies: lees de tekst nog eens goed door en sta even stil bij vormen als bewaart en gelooft.

Natuurlijk zijn er ten slotte altijd krabbelaars die zonder haperen gehaalt en gekent opschrijven. Dit is het type dat ook vrolijk ‘hij vind’ neerpent. Voor deze groep is 't kofschip als een dubbele axel voor wie nog geen beentje-over kan. Van taaldocenten vereist het een tournure om in te zien dat 't kofschip vooralsnog te ingewikkeld is voor deze categorie pupillen.

Al met al blijkt de reikwijdte van 't kofschip beperkt. Onze taal kent geen toverformules waarmee we spellingproblemen kunnen bezweren. Zo nutteloos als Meneer-Van-Dale-Wacht-Op-Antwoord is bij het oplossen van een vierkantsvergelijking, zo onbruikbaar is 't kofschip helaas bij het gros van de -d/-t-problemen.