Onze Taal. Jaargang 68

[p. 132]

Van woord tot woord
Tafel en stoel
Marlies Philippa

Op een stoel zit je, maar toch hoort stoel bij het werkwoord staan. Dat lijkt vreemd. Een woord als zetel is wat dat betreft duidelijker. Het is een afleiding van zitten of zetten, wat nog steeds goed te zien is: zet + el Overigens is zetten ‘doen zitten’ zelf ook van zitten afkomstig. De relatie tussen stoel en staan is minder doorzichtig.

Er zijn in het Nederlands heel wat woorden die met staan te maken hebben: stand, stam, staal, stal en stellen, stelling, gestel. De grondvorm is sta-, en daarbij zijn verschillende achtervoegsels mogelijk. Wat de klinkers betreft, is de a-e-wisseling te vergelijken met die in dak-dekken, lang-lengte en hals-omhelzen, een verschijnsel dat in de vaktaal ‘umlaut’ wordt genoemd. Ook stoel houdt dus verband met staan. Deze a-oe-wisseling - die ‘ablaut’ heet - is dezelfde als die in bijvoorbeeld dragen-droeg. Aardig in dit verband is de verleden tijd van het Engelse werkwoord to stand: stood, waarbij de oo wordt uitgesproken als [oe]. De Middelnederlandse verleden tijd van staan was eveneens stoet.

De oorspronkelijke betekenis van stoel was ‘stelling, stellage’. Het ging om een ophoging, een soort podium waar de vorst kon plaatsnemen op een erezetel. Vervolgens ging de benaming over op het gestoelte zelf, op de troon. Nog weer later werd stoel (evenals het Duitse Stuhl) de aanduiding voor een gewoon zitmeubel en het Engelse stool die voor een krukje of een voetenbankje.

Tafel aan de muur

Stoel is een woord dat van oudsher in onze taal bestaat, tafel is dat niet. Het is een leenwoord uit het Latijn: tabula. In het latere Latijn, het volks-Latijn, werd de b als een v uitgesproken: tavula, tavola. Zo kon het Middelnederlands het woord ontlenen als tavele. Daaruit ontstonden later de varianten tafel en taffel. Een tabula/tafel was een plank, of een houten of metalen bord dat voor diverse doeleinden gebruikt kon worden. Zo'n planken plaat kon men bijvoorbeeld op schragen leggen om eraan te eten. Na afloop van de maaltijd hing men de plaat weer aan de muur. De eettafelbetekenis was geboren.

Aan tabula heeft onze taal nog wel meer woorden te danken. Tabula rasa ‘schone lei’ natuurlijk, in feite een gladgestreken wastafeltje. Ook het Latijnse verkleinwoord tabella was een met was bestreken schrijfplankje. Daar hebben we onze tabel vandaan. Een tafel van vermenigvuldiging is trouwens ook een soort tabel. Verder kon de tabula als houten paneel beschilderd worden. Deze table leverde in het Frans de afleiding tableau op, die later in het Nederlands terechtkwam. Van table maakte het Frans tevens de verkleinvorm tablette, die het Nederlands als tablet ontleende.

Stoel is ee woord dat van oudsher in onze taal bestaat, tafel is dat niet.

Het woord dis ‘gedekte tafel’ heeft een soortgelijke betekenisontwikkeling doorgemaakt als tafel. Evenals het Duitse Tisch en het Engelse desk is dis via het Latijnse discus ontleend aan het Griekse diskos ‘schijf, schotel’. In de Germaanse tijd waren er eettafeltjes die bij de maaltijd voor ieder apart werden neergezet. Zo'n tafeltje - een dis - bestond uit een kleine houten plaat op een stellage en deed tegelijk dienst als eetbord. Vandaar de betekenis van het Engelse dish ‘schotel, schaal’. Het Zweedse werkwoord diska ‘afwassen’ komt overeen met het Engelse do the dishes, en een aanrecht heet in het Zweeds diskbänk.

Het woord discus/diskos is in het Nederlands ook in andere betekenissen bekend geraakt; zo is het discuswerpen al lang een begrip. Sinds een halve eeuw wordt een platenverzameling een discotheek genoemd, maar de disco(theek) als dansgelegenheid is veel jonger. Nog recenter zijn computerwoorden als floppydisk en diskette, en compactdisc (cd).

Te borde brengen

Een bord is iets waarvan je kunt eten, maar je kunt er ook op spelen: het speelbord. En er zijn nog meer gebruiksmogelijkheden, zoals uithangbord, verkeersbord en schoolbord. Bord is een variant van het woord berd, dat wij voornamelijk kennen uit de uitdrukking te berde brengen en dat verwant is met het Duitse Brett ‘plank’. De betekenis van berd is ‘bord, plank, tafel’. Een derde ‘tafelwoord’ dus, maar in dit geval wel van inheemse oorsprong. Naast bord kennen wij (scheeps)boord, een woord dat zich uit bord heeft ontwikkeld. Boord ‘rand, zoom’ laat ik buiten beschouwing, want dat is waarschijnlijk van andere herkomst. In het Fries zijn er ook twee bord/boord-woorden: board (meervoud boarden) en boerd (meervoud buorden). Board betekent ‘scheepsboord, etens-, sierbord’, boerd ‘plank, uithang-, speel-, schoolbord’. Het Engelse board heeft de betekenis ‘scheepsboord, plank, karton’, maar ook ‘bestuurslichaam’, bijvoorbeeld board of trade ‘kamer van koophandel’. Deze laatste betekenis heeft zich ontwikkeld uit die van ‘gezelschap rond de tafel’. In het Oudhoogduits was bort ‘scheepsboord’ en ‘(tafel)plank’.

Het leukst vind ik het gebruik van ‘tafel’ en ‘bord’ in een taal als het Zweeds. Daar zijn de betekenissen omgekeerd aan die van ons. Een tavla is er een schilderij, maar ook een bord aan de muur. Svarta tavlan ‘het schoolbord’ betekent letterlijk ‘de zwarte tafel’. Maar wil je aan tafel gaan, dan neem je plaats aan het bord. Dit laatste woord kende u wellicht al als tweede deel van het beroemde Zweedse lopend buffet, dat eigenlijk gewoon ‘boterhamtafel’ betekent: het smörgåsbord.