Onze Taal. Jaargang 68

Geschiedenis op straat
Apendans
Riemer Reinsma

Volksetymologieën opsporen is een aardige tak van sport. Al decennialang jagen taalkundigen met een grote gedrevenheid op foute, door ‘het volk’ verzonnen verklaringen. Maar een enkele keer heeft de jager het mis en wordt hijzelf het wild. ‘Het volk’ slaat terug.

Vier apen voeren een apendans uit onder muzikale begeleiding.
Uit: Jacob Cats, Sinneen minnebeelden. 1618.

Zoals bij de verklaring van de vreemde naam van dat kleine straatje vlak bij het Binnenhof in Den Haag, ingeklemd tussen de Herenstraat en de Korte Poten. Men had vanouds aangenomen dat de naam van het straatje gebaseerd was op een uithangbord met het woord Apendans. Een apendans was vroeger een kermisattractie: apen dansten onder muzikale begeleiding van een horlepiep. Jan ter Gouw maakt in zijn boek De volksvermaker (1871) melding van ‘apendansen met de hornpijp’ (horlepiep).

Maar omstreeks 1900 wist het Woordenboek der Nederlandsche Taal het beter: Apendans was volksetymologie. En wat voor een! De nieuwe verklaring deed bijzonder vertrouwenwekkend aan. In 1713, zo meldde het WNT, werd de Franse ambassade verplaatst naar een gebouw op de hoek van de Boschkant (nu de Prinsessegracht) en de Casuariestraat, en in het nabijgelegen straatje werden een paar bijgebouwen ingericht voor de kanselarij. Die bijgebouwen, aldus het WNT, werden ‘les Appendances’ genoemd, en daarvan maakte de Haagse bevolking dus ‘Apendans’. Het woordenboek baseerde zich op W.P. van Stockums boek 's-Gravenhage in den loop der tijden (1889).

Een pracht van een verklaring, zo lijkt het. Niets op aan te merken. Maar in 1909 publiceerde D.S. Zuiden zijn Haagsche straatnamen in hun afkomst en beteekenis nagespoord en toegelicht (1909), met interessant nieuws over de Apendans. Hij had een notariële akte ontdekt waaruit zonneklaar blijkt dat er al in 1678 een huis op de hoek van de Korte Poten heeft gestaan ‘alwaer de Apendans is uythangende’. ‘Het volk’ had revanche genomen.

Ook de straatnaam Apenspel in Enkhuizen moet ooit te maken hebben gehad met een apendans. De naam bestond al in 1615. Een apenspel noemde men de kermistent waarin de gedresseerde apen hun vertoningen gaven. In de roman Jaapje (1917) van Jacobus van Looy kunnen we lezen: ‘Hij (= Jaapje) hoorde door de grijze planken van de tent (= kermistent), de binnenroeper schreeuwen voor het honden- en apenspul ernaast.’

De bewoners van het Enkhuizer straatje zijn, zacht gezegd, niet altijd onverdeeld gelukkig geweest met de naam. Tot tweemaal toe is een poging gedaan om de naam te veranderen: in 1940 en in 1967. In dat laatste jaar werd voorgesteld het Apenspel te herdopen in Dr. J.C.H. Bastingstraat. Voortreffelijke man, daar niet van, maar gelukkig ging het feest niet door. Het voorstel werd weer ingetrokken.