Onze Taal. Jaargang 68

[p. 130]

Woordenboek van de poëzie
Halflandelijkheid
Guus Middag

Rembrandt van Rijn is vooral bekend als schilder, maar hij tekende en etste ook veel. Niet alleen in het atelier, maar ook in de buitenlucht. Regelmatig trok hij eropuit, teken- en etsspullen onder de arm, om te gaan tekenen ‘nae 't leven’. Soms alleen, soms met enkele leerlingen. In Amsterdam, op en om de stadswallen, of verder, naar Diemen, Sloten of Ouderkerk, soms zelfs helemaal naar Bloemendaal.

Van zijn landschapstekeningen zijn er zo'n tweehonderd bewaard gebleven. Vijftig daarvan waren het afgelopen najaar te zien op de tentoonstelling ‘Rembrandt aan de Amstel’ in het Amsterdamse Gemeentearchief. Kleine tekeningen, van twintig bij vijftien centimeter. Ze maken allemaal een wat verstilde indruk: er komen niet veel mensen op voor, er is geen bedrijvigheid en ook van de enorme bouwdrift uit die tijd is nauwelijks iets te zien. Rembrandts voorkeur ging binnen de stad uit naar stille plekken en naar oudere, al enigszins vervallen gebouwen. En buiten de stad naar een enkele boerderij of een enkel buitenhuis, omringd door wat bomen, in een verder leeg landschap met weilanden, water, lage dijken en hoge luchten.

Vestdijk had iets benoemd dat vervolgens ook te herkennen viel in andere tijden en op andere plekken. In de omgeving van Amsterdam bijvoorbeeld, en zelfs in een tijd zonder stoomtram, lorries en dokspoorlijnen.

Herkenbaar

‘De architectuur en het land gaan bijna organisch in elkaar over. (...) Het lijkt bijna of de cultuur is voortgekomen uit de natuur’, schreef Roelof van Gelder bij het zien van deze ‘intieme’ landschapstekeningen (in NRC Handelsblad, 9 oktober 1998). Driehonderdvijftig jaar later zou er van Rembrandts landschappen weinig terug te vinden moeten zijn, maar dat valt volgens Van Gelder nog wel mee: ‘Die kalme halflandelijke wereld van Rembrandt bestaat niet meer. Toch zijn er plaatsen die hij heeft getekend en die nog onmiddellijk herkenbaar zijn. Nog steeds kan je ergens in de duinen bij Haarlem staan, langs de Amstel, aan de Nieuwe Meer (...), waar je in ieder geval Rembrandts vegetatie en zijn atmosfeer proeft.’

Mijn oog bleef haken aan het woord halflandelijk. Het ziet eruit als een normaal Nederlands woord - en dat is het ook. Het lijkt een treffende beschrijving van de wereld op Rembrandts tekeningen - en dat is het ook. Toch is er iets vreemds mee aan de hand, voor wie weet waar het vandaan komt. Rembrandts kalme wereld, van driehonderdvijftig jaar geleden, wordt hier gekarakteriseerd met een woord dat nog maar 67 jaar oud is. Halflandelijk is afgeleid van halflandelijkheid, en dat bestaat pas sinds 24 augustus 1931. Toen schreef S. Vestdijk het op, in de eerste regel van de eerste versie van zijn gedicht ‘In de buitenwijken’, dat later ‘Zelfkant’ zou gaan heten. Onder die titel werd het voor het eerst gepubliceerd in augustus 1933 (in De Gids) en gebundeld in Kind van stad en land (1936):

Ik houd het meest van de halfland'lijkheid:
Van vage weidewinden die met lijnen
Vol waschgoed spelen; van fabrieksterreinen
Waar tusschen arm'lijk gras de lorrie rijdt,

Bevracht met het geheim der dokspoorlijnen.
Want 'k weet, er is waar men het leven slijt
En toch niet leeft, zwervend meer eenzaamheid
Te vinden dan in bergen of ravijnen.

De walm van stoomtram en van bleekerij
Of van de ovens waar men schelpen brandt
Is meer dan thijmgeur aanstichter van droomen,

En 't zwarte kalf in 't weitje aan den rand
Wordt door een onverhoopt gedicht bevrijd
En in één beeld met sintels opgenomen.

‘Zelfkant’ gaat niet over het janhagel, het schorriemorrie (de zelfkant van de samenleving), maar over een andere figuurlijke zelfkant: de buitenrand, het grensgebied, waar stad en land in elkaar overgaan - het gebied waarvoor Vestdijk de term halflandelijkheid verzon. Het staat wel vast dat hij daarbij de rafelrand van zijn eigen geboorteplaats Harlingen voor ogen gehad moet hebben. Alles wat hij hier noemt, was daar aan het begin van de eeuw te vinden: fabrieksterreinen met armelijk gras, lorries, dokspoorlijnen, stoomtram, blekerij, kalkovens, sintels en zwarte kalfjes in weitjes aan de rand.

Gat in de taal

Maar hoe terugvindbaar ook, de oerlocatie van de halflandelijkheid doet er hier niet zoveel toe. Vestdijk had iets benoemd dat vervolgens ook te herkennen viel in andere tijden en op andere plekken. In de omgeving van Amsterdam bijvoorbeeld, en zelfs in een tijd zonder stoomtram, lorries en dokspoorlijnen, zoals Van Gelders opmerking over de kalme halflandelijke wereld van Rembrandts landschapstekeningen al bewees. Jaap Goedegebuure schreef (in 1989) over de halflandelijkheid van de West-Berlijnse villadorpen Lichterfelde, Dahlem en Zehlendorf. Robert Anker liet (ook in 1989) in een verhaal iemand over het IJ wegstaren in de richting van de halflandelijkheid van Amsterdam-Noord: ‘het open land aan de overkant

[p. 131]

met blinkende industriële installaties en het puntdak van een boerderij erachter’. En op 12 december 1998 schreef Kees Fens, in zijn rubriek ‘Stad in de verte’ in de Volkskrant, over de Slatuinenweg in Amsterdam Oud-West. Een ‘verzonken’ straatje, een ‘reststraatje’ te midden van ‘de restjes van een stad’, waarvan alleen de naam al aangeeft wat het karakter ervan is: ‘“Slatuinen” - het is al halflandelijk.’

Blijkbaar zat er hier een gat in de taal: in het Nederlands bestond tot 1931 nog geen woord voor dat halfstedelijke dan wel halflandelijke tussen- en overgangsgebied waarvoor de dichter Vestdijk zijn halflandelijkheid bedacht. Het zou nog een halve eeuw duren voordat prozaschrijvers het gingen gebruiken. Daarmee werd het van een eenmalig dichterswoord voor het woordenboek van de poëzie een gewoon woord voor het gewone woordenboek - en daarin is het sinds 1992 dan ook gewoon te vinden. Van Dale, twaalfde druk: ‘halflandelijkheid (v.), gebied dat ligt tussen stad en land en van beide kenmerken heeft: ik houd het meest van de halfland'lijkheid (Vestdijk).’