Onze Taal. Jaargang 68

[p. 126]

De dicteermachine
Computer zet klanken om in letters
Marc van Oostendorp

Schrijven wordt dicteren met het computerprogramma FreeSpeech van Philips, dat gesproken woorden omzet in geschreven tekst. Is FreeSpeech een voorbode van de automatische stenotypiste? Is het een revolutie in het schrijven?

De tong, de lippen en de stembanden van de mens zijn soepeler dan zijn vingers. Hoe vaardig iemand ook de letters weet te vinden op zijn toetsenbord, hij kan altijd sneller articuleren. Lezen gaat juist weer vlotter dan luisteren. Het oog ziet een woord sneller dan het oor het hoort. Een lezer kan een tekst gemakkelijker overzien, en hij kan die delen overslaan die hem minder interesseren.

Het efficiëntst zou het zijn als de woorden zich rechtstreeks van de mond van de spreker naar het oog van de lezer bewogen. Veel softwarebedrijven proberen daarom een computerprogramma te maken dat spreektaal omzet in letters op het beeldscherm. Mensen sparen geld uit als ze niet meer hoeven te leren omgaan met muis en toetsenbord maar hun brieven, memo's en e-mailberichten in hun computer kunnen inspreken. De muisarm is dan verleden tijd - door een verstuikte tong is nog nooit iemand arbeidsongeschikt geraakt.

Philips bracht een paar maanden geleden als een van de eersten zo'n computerprogramma uit. Het heet FreeSpeech, al is het volgens Philips ‘een product van Nederlanders voor Nederlanders’. Er zijn twee versies. De ene bestaat uit alleen een cd-rom met het computerprogramma, de tweede heeft behalve de cd-rom een apparaatje dat dient als microfoontje, luidsprekertje en alternatieve muis.

Trilling in de lucht

Gesproken taal omzetten in geschreven zinnen is geen sinecure. Een spraakklank is niet meer dan een trilling in de lucht, en om bijvoorbeeld een a van een e te onderscheiden is een minutieuze analyse nodig van de manier waarop luchtdeeltjes tegen het trommelvlies botsen: welke boventoon werd achter in de keel van de spreker versterkt? Welke boventoon werd verzwakt door de tong iets op te lichten? Daar komt dan nog bij dat allerlei details van de luchttrillingen buiten beschouwing moeten worden gelaten. Bij veel gesprekken brengt niet alleen de spreker met zijn stembanden de lucht tot trilling maar voeren tegelijkertijd ook andere mensen een gesprek, of staat er op de achtergrond een hond te blaffen of een kind te huilen. Op de een of andere manier weten mensen gedachteloos díé luchttrillingen eruit te lichten die er bij het verstaan van hun gesprekspartner toe doen.

Hoe zij zo snel alle benodigde berekeningen kunnen uitvoeren, weet niemand. Computers kunnen dan ook nog lang niet zo feilloos overweg met luchtdeeltjes die tegen een microfoon botsen. Als apparaten gesproken Nederlands kunnen verstaan, zijn ze op de een of andere manier beperkt. De inlichtingendienst van Openbaar Vervoer Reisinformatie werkt bijvoorbeeld al een tijdje met een computersysteem dat vragen kan begrijpen en beantwoorden over een strak omlijnd onderwerp, namelijk de aankomst- en vertrektijden van treinen. Zodra zijn gesprekspartner over het weer begint, haakt die computer af.

Kop koffie

De beperking van FreeSpeech ligt ergens anders. Dit programma kan het taalgebruik van slechts één persoon verstaan. Die persoon moet bovendien tijd uittrekken om het programma te trainen door hardop een paar door de fabrikant samengestelde tekstjes in de microfoon voor te lezen, zodat de computer alle uitspraakeigenaardigheden leert kennen. Volgens Philips zijn daarvoor ‘minimaal’ vijftien minuten nodig. Mijn computer en ik waren bijna drie uur bezig, omdat de computer na elke zin die ik sprak een paar minuten moest uitrekenen wat ik had gezegd.

[p. 127]

De installatieprocedure leek niet alleen op een ontgroening doordat ze lang duurde. De tekstjes bevatten gedeeltelijk een lofzang op de firma Philips en het zojuist aangeschafte apparaat. Het is een ongemakkelijk gevoel om hardop in een stille kamer te zeggen dat FreeSpeech een belangrijke technologische doorbraak is, als je het programma nog helemaal niet aan het werk hebt gezien.

Ook als FreeSpeech eenmaal getraind is, blijft het langzaam. Zeker in het begin kon ik nadat ik twee zinnen had uitgesproken, eerst een kop koffie maken en leegdrinken voordat mijn computer had uitgerekend wat ik had gezegd. Dat zijn veel koppen koffie als je honderd zinnen schrijft. Wel zaten er al meteen weinig fouten in de dictaten. Bovendien had ik FreeSpeech zo ingesteld dat het tijdens het dicteren bleef leren van zijn en mijn fouten. Na een paar uur waren mens en computer aan elkaar gewend. Van de mens had zich intussen het opgewonden gevoel meester gemaakt in een sciencefictionverhaal te zijn beland: je kunt een stuk schrijven zonder handen! Over tien jaar bestaan computers alleen uit een plat beeldscherm, een microfoontje en een luidsprekertje!

Nerveuze schrijfstijl

Het is nog niet zover. Een stuk schrijven met FreeSpeech is nu nog een hele toer. Als de computer lang bezig is met een zin, krijgt de gebruiker het gevoel: laat mij dat maar even zelf intikken. Bovendien moeten de dictaten altijd gecontroleerd en gecorrigeerd worden, en hoewel dat in theorie ook met de stem kan (‘Ga naar begin alinea. Ga naar het derde woord. Vervang door nog niet.’), vind ik FreeSpeech daarvoor te langzaam. Een woord aanwijzen en zelf even tikken gaat vele malen sneller. Het systeem is vooral geschikt om korte memo's te maken, een ruwe opzet voor een e-mail of aantekeningen die op een later tijdstip met de hand kunnen worden uitgewerkt. De steekwoorden staan dan in ieder geval al in een bestand.

FreeSpeech is de voorbode van de volautomatische stenotypiste en daarmee mogelijk van de grootste verandering in het schrijven sinds de uitvinding van de typemachine.

Waarschijnlijk eist schrijven met je stem ook nieuwe technieken van de schrijver. Veel mensen hebben een nerveuze schrijfstijl ontwikkeld met hun tekstverwerker: ze schrijven een woord, veranderen een woord dat eerder in de alinea stond, schrijven dan weer twee woorden aan het eind van de alinea, schrappen een hele zin uit een eerdere alinea, enzovoort. Zo schreef je niet toen Word en WordPerfect nog niet bestonden. Ook pratend schrijven zal misschien een eigen manier van teksten componeren met zich meebrengen.

Illustratie: Hein de Kort

Er doen zich ook praktische vragen voor: kun je met een microfoon werken in een kantoortuin? Mijn exemplaar van FreeSpeech raakt al in de war als iemand anders de kamer binnenkomt waar ik zit te werken - misschien ook wel doordat ik anders begin te praten dan wanneer ik alleen ben met mijn computer - maar dat soort problemen valt op te lossen. Ligt er voor de zakenman na een lange treinreis vol telefoongesprekken bij thuiskomst een transcript van alle gevoerde gesprekken naast zijn printer? En hoe moet het met het taalonderwijs op de basisscholen? De kinderen moeten blijven leren lezen, maar zal het ook nodig zijn dat ze zelf letters en woorden kunnen schrijven?

Stenotypiste

Aan het begin van deze eeuw dicteerden bestsellerauteurs hun romans en afdelingshoofden hun zakelijke correspondentie aan een typiste die steno kende en de tekst daarna kon uitwerken op een moderne typemachine. Die methode had één nadeel: de stenotypiste moest elke maand worden uitbetaald. Dat was al snel te duur en dus hebben gedurende de hele twintigste eeuw kantoorklerken, leden van raden van bestuur, journalisten, boekhouders, schrijvers en miljoenen anderen met twee vingers hun teksten getikt. FreeSpeech is de voorbode van de volautomatische stenotypiste en daarmee mogelijk van de grootste verandering in het schrijven sinds de uitvinding van de typemachine. Met een systeem als FreeSpeech hoef je in de nabije toekomst niet veel van computers te weten om ze te kunnen gebruiken. Er zal nog heel wat voor nodig zijn om het uiteindelijk te laten gebeuren, maar zo'n systeem is zo aantrekkelijk dat het er ook zal komen. Wie wil kan de hele dag schrijven, ook als hij door de supermarkt loopt of een berg beklimt. Wat zullen de boeken dik worden.

FreeSpeech 98 is in twee uitvoeringen verkrijgbaar. De software alleen kost f 99,-; voor de software gecombineerd met een ‘high quality SpeechMike™-microfoon’ betaalt u f 299,99. Meer informatie is te verkrijgen op internet: http://www.freespeech98.com/