Onze Taal. Jaargang 68

[p. 120]

Taalergernissen
‘Genootschap, doe er iets aan!’

‘Priority’ voor de taal
D.E. Harder - Ouderkerk aan den IJssel

Als Albert Heijn meent pindakaas als ‘peanutbutter’ te moeten verkopen, kunnen we nog weglopen. Maar in het postkantoor, dat we niet kunnen vermijden, móéten we sinds 1 januari 1998 voor een spoedbrief naar het buitenland vragen om ‘priority’ in plaats van om ‘voorrang’ of - het internationaal begrijpelijke - ‘prioriteit’. Dat doe ik dan met het schaamrood op de kaken. Er mag best iets buitenlands bij in kleine letters, als het nodig is, maar niet als hoofdaanduiding en zeker niet voor binnenlands gebruik.

Kunnen we het gebruik van onze eigen taal in zulke gevallen niet afdwingen? Tenslotte behoeft geen enkele Nederlander binnen de Nederlandse grenzen een buitenlandse taal te kennen. Het zou wellicht een voorbeeld kunnen zijn als een instelling als de PTT eens bakzeil zou móéten halen en gedwongen werd haar taalschennende stickers terug te nemen. En dan niet alleen omdat een zielig oud vrouwtje in de polder niet meer weet waar ze om moet vragen bij Tante Pos, maar ook omdat iemand verwacht dat zijn eigen taal met vanzelfsprekendheid gebruikt wordt, zoals het Engels door de Britten, het Frans door de Fransen en het Deens door de Denen.

Onderschrijden
K.F.W. van Veen - Nijmegen

Onze Taal presenteert weleens verzamelingen van vreemde woorden die geen Nederlands equivalent hebben. Een ervan is het Duitse untertreiben ‘het tegenovergestelde van overdrijven’. Op mijn werk gebruikt men - naar analogie hiervan - als tegenhanger van overschrijden het woord onderschrijden, waartegen ik me nog steeds heftig verzet. De betekenis is ‘beneden iets blijven, het gestelde doel niet halen’. Het woorddeel unter- is (vertaald als onder-) in het Nederlands mijns inziens niet het tegenovergestelde van over-. Bij overschrijden kan ik me iets voorstellen, bij onderschrijden niet. Het zij te wensen dat er een goed Nederlands woord voor komt; dat voorkomt veel ergernis mijnerzijds en beëindigt mijn strijd tegen het gebezigde (slecht doordachte) germanisme.

Ik denk niet...
J.G. Hoogerbeets - Wateringen

Regelmatig hoor ik zinnen als ‘Ik denk niet dat de minister de plannen zal kunnen verwezenlijken.’ Dat is een vreemde constructie, want de ‘ik’ denkt wel degelijk, namelijk ‘dat de minister de plannen niet zal kunnen verwezenlijken’.

Door de zegeningen van de moderne kabeltechnieken kan ik dezelfde constructie ook door Fransen en Engelsen horen gebruiken (ik herinner mij geen Duitse toepassing). Waarom halen we toch zo graag het negatieve naar voren?

Black box
R.N. Slijk - Maassluis

Toen er eind 1997 weer enkele vliegtuigen verongelukten, hoorde ik in het NOS-Journaal verschillende keren de aanduiding zwarte doos gebruiken. Deze domme en foute vertaling uit het Engels irriteert mij elke keer weer. Die ‘zwarte doos’ is helemaal niet zwart, maar fel oranje, en wordt black box genoemd omdat de Britse luchtvaarttechnoloog Black hem ontwikkelde. De juiste naam is flight(data)recorder.

De flightrecorder bevat apparatuur die de vluchtgegevens vastlegt; daarnaast is er ook een cockpit voice recorder, die continu de gesprekken van de cockpitbemanning opneemt. Samen vormen zij de zogenoemde black box, die in de staart van elk vliegtuig is gemonteerd om na een ongeluk de oorzaak te kunnen achterhalen.

Kunt u als ‘taalbewaker’ de media op deze domme vertaalfout wijzen? Ik vraag u dit omdat ik vrees dat men niet naar een zeurende particulier zal luisteren.

Lump sum
J.G. Tromp - Purmerend

Het is bedroevend hoe Nederlandse ministers en Kamerleden de veelvuldig gebruikte Engelse woorden lump sum uitspreken. De u klinkt daarbij als die in het Nederlandse woord hum in plaats van die in het Engelse upper. Soms spreken zij deze woorden zelfs als één woord lumpsum uit, met de klemtoon op lump.

Afgezien van de uitspraak, is het mij niet duidelijk waarom men in het Nederlandse parlement niet de Nederlandse begrippen ronde som respectievelijk rond bedrag of som ineens respectievelijk bedrag ineens gebruikt.

Zowel... en
Joop Hilberding - Hoogvliet

Steeds vaker kom ik in notities, rapporten en krantenartikelen constructies tegen als ‘Zowel Frank en Joost’. Ik ben mij ervan bewust dat onze taal in beweging is en dat een fout vanzelf ‘goed’ wordt als maar voldoende mensen tot het gebruik ervan overgaan. Ik hoop echter oprecht dat zowel... en geen gemeengoed wordt. Als je de verbinding en gebruikt (‘Frank en Joost’), voegt zowel daar immers niets aan toe. Er is al genoeg overbodigs in onze taal.

Arbeidsvóórwaardenbeleid
J. van der Meer - Rotterdam

In het oktobernummer van 1997 schreef J. Koopman over ‘de standwerkersklemtoon’. Daarmee doelde hij op het verschijnsel dat woorden die van nature geen klemtoon op de eerste lettergreep hebben, steeds vaker wél van zo'n klemtoon worden voorzien. Onder veel meer noemde hij: ínstitutionele beleggers, áctief betrokken en dóminant aanwezig.

Naar aanleiding daarvan zou ik willen wijzen op een klemtoonverschuiving die, ofschoon van een heel andere aard, al een aantal jaren bezig is in onze spreektaal in te burgeren. Ik noem drie veelvoorkomende voorbeelden:

-	werkgelégenheid (i.p.v. wérkgelegenheid)
-	werklózen (i.p.v. wérklozen)
-	arbeidsvóórwaardenbeleid (i.p.v. árbeidsvoorwaardenbeleid).

Deze uitspraak hoor je op de radio en tv zo vaak dat die gaandeweg dreigt te worden aanvaard als correct Nederlands. Sterker nog: in de eerste twee gevallen lijkt dat inmiddels al zijn beslag te hebben gekregen.

[p. 121]

Vermeldde de grote Van Dale in de editie van 1961 nog dat bij werkgelegenheid de klemtoon op de eerste lettergreep ligt, in 1984 stond erbij: ‘accent wisselt’. Maar in 1992 was het volgens Van Dale definitief ‘werkgelégenheid’ geworden. Iets dergelijks geldt voor werklozen. In 1984 was het bij Van Dale nog ‘wérkloze’, maar in 1992 schoof ook hier de klemtoon een plaatsje op. Aan arbeidsvoorwaardenbeleid is volgens het woordenboek nog steeds niets veranderd: de klemtoon ligt nog op de eerste lettergreep.

Aan werkgelegenheid en werklozen lijkt dus weinig meer te doen te zijn. Mijns inziens is dat een reden te meer om ervoor te zorgen dat die merkwaardige klemtoonverschuiving niet óók vat krijgt op arbeidsvoorwaardenbeleid - dus met de klemtoon op de eerste lettergreep.

Vanwege
J. van Sliedregt † - Burgh

Niet alleen leken maar ook taalkundigen lijden aan de ‘vonwege-ziekte’. Uit Onze Taal citeer ik van een emeritus hoogleraartaalkunde: ‘natuurlijk voor een deel vanwege de woorden en begrippen die in de eerste uitgave niet voorkwamen’. Het valt zeer te betreuren dat het onderscheid tussen wegens en vanwege geen opgeld meer doet. Vroeger op school werd er geleerd dat wegens redengevend is (‘wegens familieomstandigheden gesloten’) en dat vanwege gereserveerd is voor ‘van de kant van, uit naam van’, als in: ‘vanwege Hare Majesteit’. Naast de onzuiverheid van de actuele woordkeus schrijnt de daarmee gepaard gaande verarming van de Nederlandse taalschat, waartoe toch ook oorspronkelijk Nederlandse woorden (blijven) behoren als mitsgaders, nevens en vele meer dan in de hier beschikbare ruimte passen.

Natuurlijk ontwikkelt een levende taal zich en vormen leenwoorden (sommige, niet alle) een verrijking. Het doet evenwel pijn als die verrijking gepaard gaat met een verlies van eigen taalbezit door onkunde, gemakzucht of gebrek aan interesse. Komt onze tolerantie niet in wezen voort uit pure onverschilligheid dan wel veronachtzaming van het belang dat in het behoud van het eigene is gelegen?

Naarzetsels
L.A.B.M. Koster - Haarlem

Er is al vaker over geschreven, dus nieuw is mijn opmerking niet, maar het valt me hoe langer hoe meer op dat geregeld naar te horen is waar eigenlijk een ander voorzetsel zou moeten worden gebruikt. En het zijn zeker niet de domsten die zo spreken, want ook prominente politici doen het. Enkele voorbeelden uit de praktijk:

-	dat kun je niet uitleggen naar de bevolking;
-	dit was een aanbod naar de Kamer;
-	dat moeten we dan communiceren naar de medewerkers;
-	ze strijden naar een betere maatschappij;
-	het ontwikkelen van een professioneel beeld naar de manager;
-	de pompstations produceren water naar de drie distributiegebieden;
-	ABP beschouwt dit als een verplichting naar zijn deelnemers;
-	dat schept duidelijkheid naar de verzekerden toe;
-	de instituten worden geconcentreerd naar het westen van het land;
-	het geloof bepaalt mijn houding naar de mensheid;
-	de directie had zich niet netjes gedragen naar de medewerkers.

Zou men het gewoon te lastig vinden om te bedenken welk voorzetsel waar hoort? Als het mode gaat worden om overal naar te gebruiken, dan stel ik voor om het woord voorzetsel te veranderen in naarzetsel.

Hollandse arrogantie
J.H.M. Ranzijn - Egmond

Onze Taal jubelt telkens dat er meer dan twintig miljoen mensen Nederlands spreken. Is dat zo? Niet voor de AVRO. In het programma ‘Karel’ vertelt een Vlaming over de Bende van Nijvel. Duidelijk, goed te volgen, maar de AVRO-medewerkers ondertitelen het relaas. Daarmee schoffeert men én de spreker én de toehoorders. Botte Hollandse arrogantie, die tot op heden alleen bij de commerciële collega's was vertoond.

Ondertiteling van Vlaams
Johan Rosseel - Brugge

Ik was echt verbijsterd toen ik in de krant las dat een Vlaamse serie als ‘Windkracht 10’ op de Nederlandse televisie van ondertitels wordt voorzien. Afgezien van enkele woorden zoals zwetsen en van het Engels dat in feite alleen dient om een sfeer te creëren, is alles vlot Nederlands, dat bovendien veel verzorgder wordt uitgesproken dan wat we in Vlaanderen van Nederlanders (op radio en tv) moeten aanhoren... maar toch begrijpen.

Als men in Nederland [moonaa-coo] zegt in plaats van [mo-na-co] (kort dus), dan schudden we meewarig ons hoofd, maar we behoeven geen ondertitels. En als een Nederlander [koerwt], [groowt] en [het fersggil] zegt, dan weten we, zonder ondertiteling, dat hij Koerd, groot en het verschil bedoelt.

Kan iemand mij dit fenomeen uitleggen?

Koekoekswoorden
Dr. S. Berreklouw - Amsterdam

Er zijn nogal wat Engelse woorden die de oorspronkelijke Nederlandse equivalenten verdrongen hebben. Bijvoorbeeld:

alarm

billboard

bodyguard

bulk

crew

cast

grip

link

logo

quartz

roots

trend

unit

was:

wekker

plakbord

lijfwacht

massa

bemanning, groep

ploeg

greep

verband

embleem

kwarts

afkomst

neiging, mode

eenheid

Men kan deze woorden mijns inziens geen anglicismen noemen, want ze zijn niet veranderd met bijvoorbeeld een Nederlandse uitgang of vervoeging. Hoe dient men ze dan wel te noemen? Ongewenste leenwoorden? Koekoekswoorden?