Onze Taal. Jaargang 68

[p. 116]

Reacties

Buitenlandse accenten
Bernadette de Wit - Amsterdam

Voor haar promotieonderzoek heeft Rianne Doeleman de houding van Nederlanders tegenover uitheemse accenten onderzocht (Onze Taal februari/maart). Het experiment was zo opgezet dat de proefpersonen de sprekers niet te zien kregen. Doeleman vermoedt dat deze beperking het denken in stereotypen in de hand heeft gewerkt: ‘In experimenten als het mijne komen de proefpersonen er alleen achter hoe de sprekers klinken; dat is de enige informatie die ze over hen hebben. Ze kunnen zich dus alleen op stereotypen richten. Als je iemand ziet, wordt het alweer anders. Iemand met een Surinaams accent vinden mensen al gauw een beetje sloom, maar dat kan veranderen als ze zo iemand energiek zien rondlopen. Iedereen kent ook het effect dat een meisje met een hoofddoekje veroorzaakt als ze haar mond opendoet en plat Rotterdams blijkt te spreken.’

Wáren er maar veel allochtonen met een plat lokaal accent. Ik woon zelf in de Bijlmer (Amsterdam-Zuidoost), te midden van veel laaggeschoolde Surinamers en Antillianen. Mijn geheel onwetenschappelijke indruk is dat dit verschijnsel buiten de Bijlmer vaker voorkomt dan daarbinnen. Het beleid van stadsdeel Amsterdam-Zuidoost is om etnische groepen in hun eigen cultuur op te sluiten. Ik ken heel wat Hindoestaanse Surinamers die al twintig jaar in de Bijlmer wonen zonder dat hun beheersing van het Nederlands erop vooruit is gegaan. Creoolse Surinamers blijven vaak volharden in het gebruik van het ergerlijke stopwoordje enne, te pas en te onpas door hun zinnen gestrooid. En Antillianen zijn vaak niet te verstaan doordat ze de diftongen van het Papiaments ook in het Nederlands toepassen.

Met Doelemans voorstel om op school meer aandacht te besteden aan taalklanken ben ik het eens, al is dit lastig te realiseren in wijken waar veel allochtone leraren met een accent en met gebrekkige kennis van bijvoorbeeld voorzetsels of de constructie met er voor de klas staan. Wat in Frankrijk, Engeland en de Verenigde Staten wél lukt, zullen Nederlanders nooit voor elkaar krijgen zolang onze taal zelfs onder autochtone sprekers een lage status heeft.

Ogen op Kwatta
Frank M.M. van lersel - Nieuw-Vennep

In de rubriek ‘Vraag en antwoord’ in Onze Taal van februari/maart wordt de vraag behandeld wat de uitdrukking alle ogen zijn gericht op Kwatta betekent. Het goed gedocumenteerde antwoord is op hoofdpunten juist, in het bijzonder de verwijzing naar het succes van Kwatta-chocoladerepen tijdens de Eerste Wereldoorlog. De reclameleuze luidde in volledige vorm echter: ‘Aller oogen zijn gericht op Kwatta's manoeuvre chocolaad’, en later ook wel: ‘Aller ogen zijn gericht op Kwatta’. Het steeds gebruikte ‘Alle ogen’ is historisch onjuist. De naam Kwatta zelf verwijst naar een cacaoplantage in Suriname.

Als kleinzoon van de directeur van Kwatta ten tijde van de Eerste Wereldoorlog wilde ik u dit graag melden.

Naschrift Taaladviesdienst

In twee van de naslagwerken die wij raadpleegden, stond aller. Helaas hebben wij die r over het hoofd gezien, waarvoor onze excuses.

Whiskey/whisky
W. Verheij - Den Haag

In het artikel ‘Een zweem van melisse. De taal van de neus’ (Onze Taal februari/maart) worden parfumeurs in ‘de eredivisie van geurwoordkunstenaars’ geschaard. Maar hun oordeel klinkt opeens minder professioneel als blijkt dat zij zelfs voor stoffelijker zaken de juiste woorden niet kennen. Zo wordt de mannengeur Fendi Uomo beschreven als ‘een fijne leerachtige geur van lerse whisky’. Ierse whisky? De deskundige woordkunstenaar kan dus nog geen ler van een Schot onderscheiden: het is ‘Ierse whiskey’ (en ‘Schotse whisky’).

Hart onder de riem
M.E. Schwitters - Hilversum

In de rubriek ‘Vraag en antwoord’ in het februari/maart-nummer van Onze Taal worden de uitdrukkingen iemand een riem onder het hart steken en iemand een hart onder de riem steken verklaard. Bij de laatste variant mis ik echter nog de volgende uitleg.

Vroeger waren roeiboten niet voorzien van ‘dollen’, de pennen waarin de roeispanen bewogen konden worden. De riemen draaiden in een kleine, met leer beklede holte die in de bootswand was uitgespaard. Als die op den duur zo sterk was uitgesleten dat de riem geen houvast meer had, werd er een nieuw stuk, een hart, ingezet. Volgens K. ter Laan in Nederlandse spreekwoorden, spreuken en zegswijzen stoelt het juiste gezegde dan ook op de laatstgenoemde uitleg: een hart onder de riem steken dus. Ter Laan verwijst naar Alles wel aan boord van F. Kerdijk, een verzameling aan het zeewezen ontleende spreekwoorden.

Omdat, aldus Annemarie Houwingh ten Cate in Signalement van sprekende zegswijzen, de associatie met de oorsprong van de zegswijze verloren is gegaan, zegt men ook dikwijls, de twee kernwoorden verwisselend, iemand een riem onder het hart steken, hetgeen als onjuist moet worden beschouwd.

Juist of onjuist, beide varianten blijken evenwel als goed te kunnen worden aangemerkt, als we tenminste aannemen dat iedereen wel weet wat we ermee bedoelen.

Naschrift Taaladviesdienst

Op onder andere deze verklaring doelden we met onze opmerking ‘Er doen nog meer verklaringen van de twee varianten van dit gezegde de ronde, maar geen daarvan is erg plausibel’, in het stukje over deze uitdrukking in het februari/maartnummer.

Waarom ligt deze verklaring niet voor de hand? In de uitleg van Ter Laan/Kerdijk betekent hart iets als ‘bekle-

[p. 117]

ding’ van het onderste gedeelte van een dolgat. Dat is een vreemde betekenis. Hart heeft - figuurlijk gebruikt - namelijk betrekking op ‘het binnenste van iets’; het zit ergens in. Zo kan hart volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal ‘het midden van een cirkelvormig werktuigdeel’ betekenen (synoniem van naaf). Van hart in een betekenis waarin het iets ondersteunt, in dit geval een roeiriem, hebben we nergens een voorbeeld aangetroffen.

Wij kozen - en kiezen - voor de verklaring dat het hart (‘de moed’) onder een riem (‘gordel’) in het lichaam wordt ‘gestoken’. Al in het Middelnederlands komen de uitdrukkingen enen dat herte (of therte of herte) maken (‘hem moed inspreken’), herte nemen (‘moed vatten’), dat herte valt enen in sine knie (‘het hart zinkt hem in de schoenen’) en enen een herte int lijf spreken voor. Herte betekent hier in alle gevallen ‘(zetel van) moed’. Ook in de uitdrukkingen iemand een hart inblazen en hem een hart in den boezem steken, die in de zeventiende eeuw gebruikt werden, betekent hart ‘moed’. Het lijkt ons onwaarschijnlijk dat hart in iemand een hart onder de riem steken (ook al gebruikt in de zeventiende eeuw) iets anders dan ‘moed’ kan betekenen.