Onze Taal. Jaargang 68

[p. 78]

Hoezeer uw taal telt...
Opmars uitheemse woorden schaadt onze taal
J. van Malde - Voorschoten

Het Nederlands raakt hoe langer hoe meer doorspekt met vreemde woorden en uitdrukkingen, vooral Engelse. Waar ligt de grens? Die zijn we zeer dicht genaderd, zo niet al gepasseerd, vindt J. van Malde.

In Onze Taal wordt geregeld aandacht geschonken aan vreemde woonden in het Nederlands. De vergoelijkende standpunten die daarin veelal worden ingenomen (zie bijvoorbeeld het redactionele stuk ‘Geen taalpolitionele acties’, mei 1995) vragen om enig weerwerk. Daarbij wil ik graag eerst opmerken dat een taal veel méér is dan alleen een woordenschat. Maar dat betekent niet dat woorden er niet toe doen, en dat geldt dus evenzeer voor vreemde woorden.

Vooropgesteld: het standpunt dat eigenlijk alle vreemde woorden uitgebannen zouden moeten worden, is om twee redenen niet steekhoudend. De eerste is dat uitwisseling van woorden tussen talen van alle tijden en alle plaatsen is; een soort ‘reincultuur’ van het Nederlands heeft dan ook nooit bestaan en zal ook nooit bestaan. De tweede reden is dat die hersenschimmige uitbanning een afsluiting ten opzichte van andere talen zou inhouden en daarmee een soort zelfopsluiting in een cultuurkluis. Met de woorden van Huizinga: ‘Een overmatig purisme is een zonde tegen de cultuur’ (Nederland's geestesmerk - herdruk 1946, blz. 28).

Het belang van woorden

Intussen zijn dit het soort algemene waarheden waaraan niemand zich een buil valt, maar die ook weinig verhelderen. Daarom wat concreter over de woorden zelf, waar uiteindelijk de hele taal om draait. Zonder woorden is er immers helemaal geen taal. En alleen taal maakt het een mens mogelijk zich staande te houden in de verbijsterende, want wisselvallige, dubbelzinnige, verwarrende, duistere, beangstigende en tegelijk wondere, verrukkende werkelijkheid. Het meest elementaire van taal is de bezwering, het meest wezenlijke de ruimte die ze de mens biedt om te komen tot enigerlei vorm van verstandhouding met ‘de werkelijkheid’, met anderen, met de ander, ten laatste met zichzelf. Daarom krijgen allereerst de mensen, maar verder alle levende wezens, de dingen, de abstracta, námen. Van oorsprong zijn woorden namen, die wat be-teken-en, tekens waarmee men onderscheidt, ordent, karakteriseert, plaats geeft en plaats bepaalt. ‘Wie namen geeft, gaat rechtop’ (vrij naar Guillaume van der Graft). Dit namenkarakter van de woorden - het zij terloops opgemerkt - is zeker niet de geringste aantrekkelijkheid van etymologische speurtochten.

Benoemen van het nieuwe

Natuurlijk zijn er - en zeker bij ons - in de loop der tijd vele woorden zonder veel gehalte ontstaan of binnengekomen. Want taalscheppend is de taalmens wel op zijn best, maar vanzelfsprekend is niemand voortdurend bewust in de weer met het grandioze in de taal. En toch doen woorden er heel veel toe: zij behoren ten diepste geen zinledige klankensnoeren te zijn en al evenmin gestolde definities, maar zeggingskracht te herbergen. Is niet de taal het instrument bij uitstek van die meest grootse en bestendige menselijke uitdaging, het toekomstscheppend handelen?

In beginsel heeft het Nederlands een overstelpend aantal wijzen voor het benoemen van nieuwe zaken. Zo bieden bijvoorbeeld voor- en achtervoegsels, verkortingen en letterverschuivingen talloze mogelijkheden - ook aan vernederlandste vreemde woorden (een prachtig voorbeeld is het Latijnse scribere, dat via schrijven en schrift tot een bijkans tomeloze woordvorming aanleiding heeft gegeven). En dan zijn er uiteraard de overbekende aaneenkoppelingen van woorden, de hermunting van bestaande of verouderde woorden en ten slotte de vondsten, klanknabootsend, affectief of zelfs ‘uit het niets’.

Overdaad

Wat een lofzang! Loze lof? Want onze praktijk van alledag leert wel wat anders: holle klanken alom en hun overheersing lijkt thans bepaald niet denkbeeldig. Zo ervaar ik persoonlijk de grootscheepse opmars der uitheemse voornamen: waar nog niet zo lang geleden jonge ouders zich in brede kring juist diepgaand betrokken voelden bij het tekenkarakter der naamgeving, lijkt dit het op bovenmatig ruime schaal te hebben afgelegd tegen een soort klankgepronk, waarmee mensennamen metterdaad ‘Schall und Rauch’ worden. En wat zijn de in overvloed voorkomende acroniemen, die ondoorzichtige, onbegrijpelijke, veelal niet dan hakkelend uit te spreken letterwoorden anders dan tot formules geperste definities, ‘reageerbuisjestaal’? En geldt verder, zonder ook maar iets af te dingen op wat ik hierboven schreef, niet een overeenkomstig bezwaar tegen die stortvloed aan vreemde woorden? In alle drie de gevallen is er sprake van overdaad - en juist tegen die overdaad rich-

[p. 79]

ten zich de bezwaren. Omdat overdaad schaadt, omdat voorbij een zeker punt de kwantiteit de kwaliteit aantast. Naar mijn overtuiging zijn we dat punt zeer dicht genaderd, zo niet al gepasseerd.

Taalaantasting

We worden thans overspoeld door vreemde woorden, Engelse voorop, die voor nieuwe zaken en begrippen de eigen Nederlandse woordvorming ver overtreffen. Bovendien dringen ze zich naast Nederlandse woorden - en lang niet altijd met een betekenisschakering! - ja, verdringen ze zelfs vaak goed-Nederlandse woorden, die nog niet lang geleden volop en (vrijwel) uitsluitend gebruikt werden (bijvoorbeeld crimineel in plaats van misdadiger). Het omgekeerde is uitzonderlijk. Soms verdringt één vreemd woord een heel rijtje Nederlandse (set bijvoorbeeld) - over taalverrijking gesproken! De kampioenen van deze taalaantasting vindt men bij omroep en reclame, maar ook in de pers en bij (semi-)- overheid en bedrijven weten ze er raad mee. Wat bezielt die mensen in 's hemelsnaam? Aan die overdaad kleven toch vele bezwaren? Ik noem:

-	de eigen taalschepping fungeert onvoldoende en wordt daardoor ondermijnd, wat de taal zelf aantast;
-	de vreemde woorden zijn voor de meeste mensen niet meer dan klanken, etiketten zonder zin en deels onbegrijpelijk;
-	een niet-verwaarloosbaar deel der vreemde woorden past niet in het Nederlandse klankensysteem;
-	vreemde woorden dragen verhoudingsgewijs weinig bij aan woordverbanden;
-	de spelling van vreemde woorden brengt voor velen extra moeilijkheden mee.

Zo bewerkstelligt de overdaad sluipende zelfvervreemding.

Veerkracht?

Maar, zo kan men tegenwerpen, het gretig opnemen van vreemde woorden is het Nederlands toch eigen? Zie hoe het Nederlands eeuwenlang met Franse woorden werd doorspekt, zie ook de zoveel jongere dreigende overwoekering door germanismen. Zijn zij niet beide dankzij de veerkracht van onze taal weer teruggedrongen? Als antwoord hierop moet ik - wegens ruimtegebrek - volstaan met enkele kanttekeningen.

Ten eerste: er was in beide gevallen ook sprake van verzet. En wat dat Frans betreft: die nu zo opgeblazen aandoende ‘doorspekking’ werd voornamelijk gebezigd door een vrij kleine bovenlaag, wat latere verwering begunstigde. Die Duitse insluipsels kregen natuurlijk Hitler en anderen tegen - maar zou ook bijvoorbeeld het Genootschap Onze Taal in dezen niet meer invloed gehad kunnen hebben dan menigeen nu klaarblijkelijk aanneemt?

De huidige aanval van in het bijzonder het Engels-Amerikaans lijkt veel bedreigender dan die van het Frans of Duits in het verleden: via jongerenmuziek en sinds kort de basisschool bereikt het Engels de gehele jeugd - en dat in een land waarin aan het moedertaal-onderwijs veel minder tijd wordt besteed dan in de ons omringende taalgebieden, en de taalbeheersing door de bank genomen navenant is. Vergroting van de veerkracht van onze taal door een doelbewust gericht beleid, ook ten aanzien van de overdaad aan vreemde woorden, lijkt mij dan ook inderdaad geboden. Dat is in feite voor ons genootschap niets nieuws: het zou een van zijn doelstellingen moeten zijn.