Onze Taal. Jaargang 68

[p. 62]

Van woord tot woord
Zintuigen
Marlies Philippa

Als we het over de wijf zinnen hebben, dan bedoelen we onze zintuigen. Zo geeft Van Dale als de eerste betekenis van het woord zin: ‘De mens heeft vijf zinnen: het gezicht, het gevoel, het gehoor, de reuk en de smaak.’ Ook het Fries kent sintúch en het Duits Sinnesorgan. In deze talen is er dus een verduidelijkende samenstelling van gemaakt. Bij het Zweedse sinne is dat niet gebeurd, evenmin als bij het Engelse sense, dat overigens een leenwoord uit het Latijn is. Het komt van sensus ‘waarneming, gevoel’. In de andere Germaanse talen is zin een inheems woord. Het Oudengelse woord voor ‘zin(tuig)’ was wit/wyt, dat qua etymologie overeenkomt met het Nederlandse weet en het Duitse Witz.

Tuig

De samenstelling zintuig bestaat nog niet zo lang. Pas in 1678 werd dit woord voor het eerst opgetekend. Het tweede deel tuig ‘gerei, werktuig’ is etymologisch verwant met onder meer tijgen ‘trekken’ en met teug. Zin zelf hangt samen met zenden ‘doen gaan’. Het woord zin betekende aanvankelijk ‘weg, gang, reis’. We vinden deze betekenis nog een beetje terug in gezin ‘het samen reisgenoten, samen huisgenoten zijn’. De huidige betekenissen van zin zijn voortgekomen uit overdrachtelijk gebruik van het woord in deze betekenis ‘weg, gang, reis’.

Kijken zou oorspronkelijk een woord uit de kindertaal kunnen zijn, denk maar aan kiekeboe.

Het Nederlands is een Indo-Europese taal, evenals het Latijn. Het is dus niet zo vreemd dat er in het Latijn een werkwoord bestaat dat verwantschap vertoont met zin: het werkwoord sentire ‘voelen, waarnemen’, waarvan (via het Frans) bijvoorbeeld sentimenteel, maar ook sensibel sensitief en sensueel zijn afgeleid.

Zien - waarvan gezicht is afgeleid - gaat mogelijk terug op een Indo-Europese gereconstrueerde wortel *sek^w- ‘ruiken, opsporen’ en vandaar ‘volgen’. In het Latijn is van deze wortel het werkwoord sequor ‘volgen’ gevormd. Het Nederlandse (con)sequentie is daar een afleiding van. Het ‘volgen met de ogen’ zou tot de betekenis ‘zien’ hebben geleid.

Zien is vrij passief. Beelden treffen je netvlies en dat onderga je. Bij kijken daarentegen is activiteit vereist. De etymologie van kijken, Middelnederlands kiken, is onbekend. Het zou een woord uit de kindertaal kunnen zijn, denk maar aan kiekeboe. Vergelijkbaar zijn Zweeds titta ‘kijken’ en Engels to peep ‘gluren’, dat wij kennen van de peepshow.

Luid

Evenals zien is ook horen een erfwoord in onze taal. Het is niet ontleend aan een andere taal. In alle Germaanse talen komt het voor, met de nodige klankvariaties, zoals in het Duitse hören en het Engelse to hear. Er zijn ook Indo-Europese verwanten. Het Griekse akouo bijvoorbeeld, waarvan akoestiek is afgeleid.

Luisteren is de actieve variant van horen. Luisteren hoort bij luid ‘goed hoorbaar’. Iemand die niet goed luistert, hoort ook slecht. Hij is ‘balhorig’. Toen bal- ‘slecht’, dat ook voorkomt in balsturig en baldadig, niet meer begrepen werd, maakte men er balorig van.

Ruiken hangt samen met rook. Opstijgende rook is goed te ruiken. Als iets geurt, ruikt het voor de meesten ook lekker. Geur heeft niet altijd zo'n goede bijklank. Zeker niet als iets in een kwade geur of kwade reuk staat. Maar ook geur zelf kon vroeger behoorlijk onaangenaam rieken. Het betekende aanvankelijk ‘gisting’ en het is verwant met goor en met gier ‘mest’.

De smaak zonder de reuk is zeer beperkt. In het Middelnederlands kon smaken - waarvan de herkomst ongewis is - behalve ‘smaken’ en ‘proeven’ ook ‘ruiken’ betekenen. Proeven is een leenwoord. Het Nederlands heeft het al heel vroeg - vóór 1200 - overgenomen van het volks-Latijnse provare of het Oudfranse prover. De basis is het Latijnse probare, waar ook proberen vandaan komt.

Tasten, ten slotte, is ontleend aan het Oudfranse taster, dat zich uit het Latijn heeft ontwikkeld, maar voelen is een erfwoord. Het is echter moeilijk te verbinden met andere Indo-Europese woorden buiten de Germaanse talen.

De tastzin is het vijfde zintuig en daarmee het laatste. Een zesde zintuig bestaat niet, omdat intuïtie geen orgaan is, maar voor velen wel degelijk een zesde zin. En er is zelfs een zevende zintuig: op de Duitse televisie wordt al dertig jaar het programma ‘Der siebte Sinn’ uitgezonden. De titel - die verwijst naar het gevoel voor verkeer - is natuurlijk een Witz.