Onze Taal. Jaargang 68

[p. 56]

‘Gras is een rood woord’
Synestheten horen de taal in kleur
Peter Burger

Bij de meeste mensen zijn de zintuigen netjes gescheiden kanalen. Maar bij synestheten niet: zij horen kleuren, proeven geluiden en voelen smaken. ‘De neonverlichting staat te gillen. Het is vreselijk, net of ik spijkers in mijn keel heb.’ Neurologen twisten over de verklaring van dit verschijnsel.

Als kind wist de journalist Gert J. Peelen het zeker: ‘De 4 is altijd donkergroen, de 2 eigeel, de 5 bruin, de 7 blauw, de 8 warmrood, de 10 wit en de 11 doorzichtig.’ Hij hoorde ook muziek in kleur: het ‘hees gefluister van een dwarsfluit’ zag eruit als ‘fluwelig aubergine’, Tsjaikovski's eerste pianoconcert was staalblauw, de blues van de vroege Stones kastanjebruin - geen vergissing mogelijk. Met de jaren werden de indrukken minder scherp, maar hij kan ze zich nog helder voor de geest halen.

Ronde smaak

Peelen is een van de mensen bij wie zintuiglijke indrukken geen keurig gescheiden kanalen volgen. Zij zien muziek als ribbels en golven, voelen smaken op hun huid drukken, of proeven de kleur van een schilderij. Dit - zeldzame en nog nauwelijks begrepen - vermogen staat bekend als synesthesie.

De meeste synestheten bezitten het talent in een milde vorm: net als Peelen zien zij letters, cijfers en klanken in kleur. Zo schreef Renate Rubinstein ooit dat de ie ‘stralend groenblauw’ was, ‘niet te donker, meer een lichtblauwe hemel boven een groen weiland’. Voor de veeltalige Russische schrijver Vladimir Nabokov had de Engelse lange a de kleur van verweerd hout, de Franse die van glanzend ebbenhout. De Engelse o was wit: ‘een handspiegel met een ivoren achterkant’.

Bij een zeer kleine minderheid - de schattingen lopen uiteen van een op de 100.000 tot een op de 25.000 mensen - zijn de synesthetische ervaringen heftiger. Zoals bij de vrouw die in een televisiedocumentaire zei: ‘Die neonverlichting staat te gillen. Het is vreselijk, net of ik spijkers in mijn keel heb.’

Voor de veeltalige Russische schrijver Vladimir Nabokov had de Engelse lange a de kleur van verweerd hout, de Franse die van glanzend ebbenhout. De Engelse o was wit.

Een van de begaafdste synestheten is de Amerikaanse kunstenaar Michael Watson, die als hij pepermunt proeft, de sensatie heeft dat zijn vingers langs koele glazen zuilen strijken. Zijn talent kwam aan het licht in 1980, toen hij kip klaarmaakte voor zijn buurman, de Amerikaanse neuroloog Richard E. Cytowic. Roerend in een sauspannetje merkte Watson op dat de smaak nog te rond was - de ideale saus voelde volgens hem ‘alsof je je hand op een spijkerbed legt’.

‘Blauw is tweekleurig, als een vlag’

Wat bedoelt een synestheet eigenlijk als hij zegt dat het woord gras rood is? Wordt die kleur opgeroepen door de klank van het woord of door de letters? Om die vraag te beantwoorden, lieten Britse onderzoekers synestheten reageren op woorden die met dezelfde klank beginnen, maar met andere letters (zoals fish en photograph), en op woorden die met dezelfde letter beginnen, maar met andere klanken (zoals pig en photograph). De kleuren bleken gekoppeld aan de letters, niet aan de klanken, wat spoort met de herinnering van veel synestheten dat woorden pas een kleur kregen toen ze het alfabet leerden.
Mijn synesthetische vriendin M.W. bevestigt dat: ‘Vanaf mijn vierde, toen ik leerde lezen, is de a rood (de hoofdletter A is iets donkerder), de b beige-geel en de c lichtgrijs. De meeste klinkers hebben een uitgesproken kleur, de medeklinkers zijn onbestemder. De klinkers kleuren de woorden: de e is heldergroen, dus beest en veer zijn groene woorden. Blauw is tweekleurig, als een vlag.’

Erfelijk

Het dineetje bij Watson, beschreven in The man who tasted shapes (1993), inspireerde Cytowic tot een reeks van proefnemingen. Daarmee gaf hij een nieuwe impuls aan onderzoek naar een verschijnsel dat medici en psy-

[p. 57]

chologen al honderden jaren kennen, maar dat pas de laatste twintig jaar sterk in de belangstelling staat. Over de oorzaak wordt nog getwist, maar over aard en verspreiding van synesthesie is inmiddels veel bekend. Als u letters in kleur ziet, is de kans groot dat u een vrouw bent en dat u meer synestheten in de familie hebt - er zijn sterke aanwijzingen dat de conditie erfelijk is, hoewel het synesthesie-gen nog niet gevonden is.

Verder blijkt uit experimenten dat synesthetische indrukken niet berusten op associatie. Gevraagd naar de kleur van de woorden gras en ijs zal de gemiddelde Nederlander waarschijnlijk groen en wit noemen. Voor mijn vriendin M.W. is gras echter roodachtig en ijs zwartig; voor een ander draagt meneer Zwart een blauwe naam en mevrouw Groen een gele.

Bovendien zijn de indrukken van synestheten preciezer dan die van mensen met een doorsnee stel zintuigen. Een Onze-Taallezeres schreef me dat de g voor haar zo donkerbruin is ‘als een ouderwets hoestballetje’. En voor de Britse schilderes Elizabeth Stewart-Jones was Moscow donkergrijs met vlekken spinaziegroen en bleekblauw. Een systeem is echter ver te zoeken: de combinaties verschillen per persoon.

‘Willemijn is blauw, Spanje donkergeel’

Ook enkele Onze-Taallezers beleven letters en klanken in kleur, zo bleek uit reacties op een oproep van een paar jaar geleden (januari 1994). De brieven die ik ontving, bevestigen een aantal bevindingen uit de Amerikaanse en Britse onderzoeken naar synesthesie. Zo zijn ook onder Onze-Taalsynestheten de vrouwen in de meerderheid. Een lezeres ziet bijvoorbeeld al sinds haar kindertijd net als haar moeder en een nicht namen, klanken, cijfers en de dagen van de week in kleur. ‘Mijn dochter is nu 23: dat roept de jaarkleur gelig op.’
De brievenschrijvers bezitten zonder uitzondering de meest voorkomende vorm van synesthesie, ‘chromesthesie’: ze zien getallen, dagen, namen en letters in kleur. De reikwijdte loopt uiteen: sommigen zien alleen de dagen van de week in kleur, anderen iedere letter.
De impressies vertonen weinig overeenkomst. Weliswaar is de dinsdag zowel voor mevrouw Hoenderkamp-Schreuder, mevrouw Van Rhijn en de heer Klein Ikkink geel (‘als een kaarsvlam of de volle maan’, aldus de laatste), maar bij de andere dagen lopen de combinaties uiteen: voor de een is de vrijdag donkergroen, voor de ander purperrood, grijswit of oranjegeel.
Verschillende briefschrijfsters dachten als kind dat iedereen in kleur hoorde; toen dat niet zo bleek te zijn, veronderstelden ze dat zij de enigen waren met deze ‘afwijking’. Mevrouw Van Gastel-Schäffner ging er altijd van uit dat iedereen bij elk woord een kleur zag: ‘Willemijn (de naam van onze dochter) is blauw, Bernard (onze zoon) is bruinzwart, Kees (mijn echtgenoot) is helder wit. Italië is blauw, Spanje donkergeel.’ Ze vond dat zo vanzelfsprekend dat ze het pas een paar jaar geleden ter sprake bracht in de familie.

Fossiel

Wat gebeurt er nu precies in de hersenen van mensen die kleuren proeven en smaken voelen? Engelse psychologen en neurologen, aangevoerd door Simon Baron-Cohen van het Londense Institute of Psychiatry, zoeken de verklaring in de richting van een foutje in de bedrading. Centra in het buitenste deel van de hersenen, de hersenschors, verwerken de prikkels die via de verschillende zintuigen binnenkomen. Gewoonlijk werken die centra (of ‘modules’) gescheiden, maar bij synestheten gebeurt er iets bijzonders: bij hen wordt - bijvoorbeeld - een visuele prikkel óók doorgestuurd naar de hersencellen die gehoorprikkels verwerken. Waardoor een postbus niet alleen rood is, maar ook schalt als een trompet.

De verklaring van de Amerikaan Cytowic is speculatiever en spannender. Volgens hem zit de knoop niet in de hersenschors, het ‘hoogste’ en ‘rationele’ deel van de hersenen, dat evolutionair gezien het jongst is en dat bij de mens groter is dan bij zijn naaste verwanten in het dierenrijk. Hij zoekt de oorsprong van synesthesie in een ouder deel van de hersenen, het limbische systeem, de zetel van de emoties. Volgens Cytowic is synesthesie een ‘cognitief fossiel’: een oudere vorm van zintuiglijk waarnemen die door de evolutie achterhaald is, maar bij een kleine groep mensen intact is gebleven.

Waar onderzoekers en synestheten het over eens zijn, is dat de mix van zintuiglijke indrukken geen stoornis is. Het is eerder een extraatje dan een handicap. Synesthesie is bijvoorbeeld een effectief geheugensteuntje. Zo leerde mevrouw Hoenderkamp-Schreuder als kind de jaartallen met veel meer gemak dan haar klasgenootjes, omdat zij ze in kleur zag. Karel V, geboren in 1500, deed afstand van de troon in 1555 - dat was makkelijk te onthouden, omdat zowel de K als de 5 blauw zijn. En dan die vier lilarode zessen van Rembrandt: 1606-1669 - prachtige data voor een kunstenaar!

Verder is synesthesie natuurlijk een bron van zinnelijk genot. Het is om jaloers op te zijn: kussen met de kleur van een sinaasappelsorbet, of een goudbruine stem die naar geroosterd brood smaakt. Voor synestheten moet de rest van de mensheid wel kleurenblind lijken.