Onze Taal. Jaargang 68

[p. 41]

‘Motregen miezert door een reusachtige hemelzeef’
De scherpe blik van Konstantin Paustovskij
Peter Burger en Jaap de Jong

Niemand die zo veel en zo beeldend over het weer heeft geschreven als de Russische auteur Konstantin Paustovskij (1892-1968). ‘De regen sliertte over de eerste uitlopers van de Karpaten als strengen uitgeplozen touw.’ Een van de sensitiefste schrijvers van deze eeuw over de geheimen van zijn vak.

Sommige boeken kun je beter niet lezen op vakantie, omdat ze te veel concurreren met het uitzicht. Je kijkt naar het haventje en de bergen van je Griekse, Spaanse of Franse vakantieoord, maar wat je leest is boeiender dan je uitzicht. En vele malen scherper dan de fletse kleuren en vage contouren van je eigen prentbriefkaartenproza, waarmee je voor de thuisblijvers het ‘pittoreske’ haventje en de ‘imposante’ bergen probeert op te roepen.

Konstantin Paustovskij: ‘Een vergelijking moet exact zijn als een logaritmentafel en natuurlijk als de geur van venkel.’
Omslagfoto Konstantin Paustovskij, De gouden roos. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1987

Zo'n boek is De sprong naar het Zuiden; het speelt aan de Zwarte Zee:

Uit het nabijgelegen Turkije deden in die tijd veel met sinaasappelen en mandarijnen geladen feloeken Batoem aan. Ze waren van Rize en Trapzon dat in Batoem als Trebizonde uitgesproken werd. De geurige citrusvruchten lagen in piramides op het dek gestort en de schepen zagen eruit als bonte paaseieren.
Hoe vaak heb ik het volgende tafereeltje niet gezien: op de bastmast over de sinaasappelen lagen oude Turken lui achterover en slurpten met smakkende lippen sterke, geurige koffie. Niet alleen de feloeken maar ook de kiezels aan de oever verspreidden de koffiegeur. Ze waren bedekt met een zoom van koffieprut waar mandarijnenschillen in oranje slierten tegen afstaken.

En je denkt: was ik maar in Batoem. Maar als je in Batoem was, zou je niet hetzelfde zien als de schrijver. En niet alleen omdat De sprong naar het Zuiden in de jaren twintig speelt, maar vooral omdat het de memoires bevat van een schrijver die begiftigd was met een ongewoon scherpe blik.

De Russische romanschrijver Konstantin Paustovskij (1892-1968) is in Nederland het bekendst om zijn zevendelige autobiografie, Het verhaal van een leven. Een kleine tweeduizend pagina's vol drama: oorlog, revolutie, honger en armoe. Maar watje bijblijft, is behalve de grote gebeurtenissen, de indringende manier waarop hij ook het kleinste beschrijft. Bij Paustovskij kan een regenbui even indrukwekkend zijn als een beschieting.

Wat is het geheim van zijn kunst? Het aardige van Paustovskij is dat hij daar niet geheimzinnig of vaag over doet: hij is een goochelaar die tijdens de voorstelling geduldig zijn trucs uitlegt, zonder dat dat iets afdoet aan de magie. Zijn aanwijzingen, her en der in zijn memoires te vinden, suggereren dat je het zelf ook zou kunnen als je beter je best deed. Dat maakt zijn boeken, ook op vakantie als je een kaartje naar huis schrijft, tot frustrerende én bemoedigende lectuur.

Sigarettenpeukje

Het belangrijkste geheim van Paustovskij is heel simpel: goed kijken. Eigenlijk nodigen alle goede schrijvers je uit om beter om je heen te kijken. Judith Herzberg schrijft: ‘Iedere vlieg lijkt wel iets / op een andere maar is toch weer / iets nieuws.’ Herzberg zag zo veel bijzon-

[p. 42]

ders in vliegen dat ze er een heel bundeltje gedichten aan wijdde.

En Nescio, die in zijn lyrische beschrijvingen van wandelingen langs de Zuiderzee aan Paustovskij herinnert, ontdekte toen hij op een oktoberdag in Artis op een bankje zat, vijftien jaar oud, dat de avond niet vált. De avond komt óp: je ziet hem opkomen uit het land, het wordt naar boven toe donker, niet naar beneden toe.

Paustovskij combineert die scherpe blik met een fabelachtig gevoel voor het typerende detail. Een enkel tekenend detail is vaak al genoeg, zegt hij in De gouden roos, het laatste deel van zijn autobiografie, dat uitsluitend ‘literaire herinneringen’ bevat. ‘Wanneer men bijvoorbeeld wil uitbeelden dat een zware regenbui komt opzetten, hoeft men alleen maar te schrijven dat de eerste druppels neertokkelen op een krant die buiten voor het raam ligt.’

Paustovskij kan met enkele streken een havenstadje schetsen: ‘De betonnen havenkaden blakerden in de zon en roken naar verdroogde krabben.’ Vaak zoekt hij het drama in kleinigheden die een ander makkelijk over het hoofd zou zien. Uit zijn tijd als ziekenverzorger in de Eerste Wereldoorlog: ‘... in de netjes opgeruimde en schoongeboende trein stuitten we toch nog wel eens op een stukje watten, korstig van het bloed, dat achter het handvat van de rem was blijven steken of een van pijn helemaal stuk gekauwd sigarettenpeukje dat achter een brits was weggerold.’

Het geheim van Gecht

In het laatste deel van zijn memoires roemt Paustovskij zijn collega Zemjon Gecht, wiens verhalen en reportages zo ‘laconiek maar sappig en schilderachtig’ zijn ‘als de herriënde markten aan de Zwarte Zee’. Hoe krijgt Gecht dat voor elkaar? Paustovskij geeft zelf het antwoord:

Het geheim ervan was dat de beschrijvingen de vijf zintuigen van de lezer sterk aan het werk zetten.
Ze roken naar de zee, acacia's, meloenenvelden en de warme kalkrotsen van Inkerman.
Je voelde de adem van de verschillende zeewinden op je gezicht en het gewicht van de geteerde trossen op je armen. Tussen de hennepvezels schitterden kleine zoutkristallen.
Je proefde de scherpe groenige schapekaas en kleine kanteloepen en meloenen.
Je zag alles als door een stereoscoop, in reliëf, zelfs de verre, volledig doorzichtige wolken boven de landtong van Kinboern.
En je hoorde de scherpe zangerige tongval van de bewoners van de zuidkust, die, al verwonderen ze zich nergens over, toch heel nieuwsgierig zijn. Tijdens de ruzies en scheldpartijen klonken hun stemmen heel zangerig.

Het geheim van Gecht is ook het geheim van Paustovskij zelf, die als geen ander de zinnen van zijn lezers prikkelt.

Van Deyssel of Paustovskij?

Hypersensitieve schrijvers als Lodewijk van Deyssel en Arnold Aletrino probeerden aan het eind van de vorige eeuw zo precies mogelijk te beschrijven wat ze zagen en voelden. Wie dat impressionistische proza tegenwoordig naleest, knippert met de ogen. Verbazingwekkend zijn vooral de neologismen en talloze gestapelde adjectieven, zoals in dit fragment van Van Deyssel:

Sneeuw

Vóor de groensombering vloswiebelen wit-pluizen laag uit de aarzel-warrel-hoogte, een neêr-enkeling van brosserig-duister-suikerige nat-dun-vlokkige schuimschilfers, elk-alleen, wit-puntend, recht dalend, naar de murige schuinte gewaai-rukt, stippel-vallend, wip-stillend op het ijzerbalk-zware áanpakbare.
(Verzamelde opstellen, deel 3)

Waarom is Paustovskij dan zoveel leesbaarder? Hij kon vooral beter maat houden. Hij ziet af van literaire opsmuk en streeft naar helderheid en eenvoud. Wellicht heeft hier de invloed van de door hem bewonderde schrijver Isaak Babel zich laten gelden. Paustovskij citeerde Babel ooit instemmend: ‘Ik vind dat bij een zelfstandig naamwoord slechts één bijvoeglijk naamwoord nodig is, zo goed mogelijk gekozen. Twee bijvoeglijke naamwoorden bij een zelfstandig naamwoord kan alleen een genie zich permitteren.’

Kippetjeskermis

In De gouden roos gaat een heel hoofdstuk, ‘Een diamanten taal’, over Russische woorden voor de natuur. Paustovskij had zelfs plannen voor een woordenboek van heldere, concrete woorden voor natuurverschijnselen, ook archaïsche en dialectwoorden (en voor een woordenboek van ambtenarenwoorden, om die de Russen af te leren).

Hij was verrukt als hij een nieuw woord leerde, zoals svej, een obscuur Russisch woord voor zand dat gerimpeld is door de wind. En hij genoot van kleurrijke uitdrukkingen als kippetjeskermis of de dochter van de tsaar huilt, voor regen bij zonneschijn (in het Nederlands: kermis in de hel).

‘Heel mooi is pietsregen wanneer hij op een rivier valt. Iedere druppel slaat een rond putje in het water, een soort omgekeerd hoedje waaruit een druppel even opveert, dan opnieuw neervalt zodat hij alvorens te verdwijnen nog een kort moment op de bodem ervan zichtbaar is.’

Zulke precieze, schilderende woorden zijn er niet alleen in het Russisch. Zo vingen wij kortgeleden het woord windveer op, dat in de volgende betekenis niet terug te vinden is in de grote woordenboeken: de rimpeling van een windvlaag die je over het water op je af ziet komen. De spreker was - niet toevallig - een beeldend kunstenaar die gefascineerd wordt door water.

Wie zulke woorden kent, ziet meer. En, andersom: eigen ervaringen maken een preciezere woordkeus mogelijk. ‘Ik wist natuurlijk ook wel’, schrijft Paustovskij, ‘dat je motregen, stofregen, plensregen, groeizame regen en pietsregen hebt en regen die in flarden valt zoals regenvlagen, slagregens, hevige gietregen en ook nog stortbuien en plensbuien.’ Maar je moet het aan den lijve hebben ondervonden, en vervolgens wijdt hij een bladzijde aan de verschillen tussen ‘pietsregen’ en ‘groeizame regen’.

Heel mooi is pletsregen wanneer hij op een rivier valt. Iedere druppel slaat een rond putje in het water, een soort omgekeerd hoedje waaruit een druppel even opveert, dan opnieuw neervalt zodat hij alvorens te verdwijnen nog een kort moment op de bodem ervan zichtbaar is. Daar schittert hij als een parel.

[p. 43]

Geen schrijver heeft het zo vaak over het weer als Paustovskij, maar omdat hij zo goed kijkt en beschrijft, gaat het niet vervelen. De ene regenbui of zonsondergang is de andere niet.

Dode kamelen

Als rechtstreekse beschrijvingen tekortschieten, neemt de schrijver zijn toevlucht tot vergelijkingen. ‘Toen de “Pestel” in Novorossiesk voor anker lag, was er noordoosten storm op til. De eerste voorbode van deze woedende wind verscheen in de vorm van een wolk die langs de bergen sliertte en eruitzag als een prop watten. De bergen zelf deden denken aan dode kamelen met ribben die uitstaken onder hun stoffige vel.’

Of: ‘Het weerlichten nam in hevigheid toe en de donder begon slaapdronken te rommelen.’

Of: ‘We waren bij de eerste uitlopers van de Karpaten aangeland. De regen sliertte eroverheen als strengen uitgeplozen touw.’

Of, over de steppe van Kalmukkië: ‘De zon scheen wazig. Tegen de middag werd de hemel geel en begon te lijken op een reusachtige, met oker besmeurde glazen stolp. Zo worden 's zomers in de stad de etalageruiten dichtgestreken, om het ondraaglijke licht te temperen.’

‘Als een vergelijking niet juist is,’ laat Paustovskij zijn collega Isaak Babel zeggen, ‘dan kun je het maar beter zonder doen. Laat het substantief maar in alle eenvoud zichzelf zijn. Een vergelijking moet exact zijn als een logaritmentafel en natuurlijk als de geur van venkel.’

Het is een van die plaatsen waar Paustovskij zichzelf portretteert via een ander.

Ierland

Paustovskij is verliefd op de natuur van zijn land en de woorden van zijn taal. Af en toe neigt hij naar het sentimentele, in zijn passie voor het gewone Russische volk en de ‘verborgen schoonheid van de Russische aarde’, en voor ‘ieder bloempje dat onder een struikhazelaar vandaan gluurt’. In zijn memoires verontschuldigt hij zich dan ook voor zijn ongeneeslijke liefde voor de natuur, die hij telkens weer moet delen met de lezer. Maar zijn precisie redt hem. Hij is vaak een heel goede streekromanschrijver. Over veel van Paustovskij's beschrijvingen ligt een melancholiek patina. Bijvoorbeeld, over een zomer in Midden-Rusland:

Het was een zomer vol ruisende sparrenbossen, kreten van kraanvogels, reusachtige witte stapelwolken, twinkelende nachtelijke hemels. Een zomer die voorbijging temidden van de geur van ondoordringbare spireastruiken [Paustovskij kent minstens evenveel biologische namen als Maarten 't Hart], krijgszuchtig schreeuwende hanen en liedjes die de meisjes 's avonds zongen op de weiden wanneer de ondergaande zon hun ogen op goud doet lijken en de eerste nevel zacht opkringelt boven de draaikolken in de rivier.

Paustovskij lezen is ook een aansporing om zelf beter om je heen te kijken, en niets voor vanzelfsprekend aan te nemen. Zoals K. Schippers zegt in zijn bekende gedicht ‘Bij Loosdrecht’: ‘Als dit Ierland was, / zou ik beter kijken.’

Paustovskij keek altijd alsof hij in Ierland was.

Het verhaal van een leven. De herinneringen van Konstantin Paustovskij, vertaald door Wim Hartog, is in zeven delen verschenen bij De Arbeiderspers.