Onze Taal. Jaargang 68

Altijd zwart-wit

Hoewel alle volkeren in principe alle kleuren kunnen onderscheiden en benoemen, bieden niet alle talen hun sprekers dezelfde mogelijkheden daartoe. Sommige talen hebben maar een paar kleurwoorden beschikbaar, andere vertonen een breed scala aan fijne nuances. Zo op het eerste oog lijken talen een toevallige greep te doen uit het kleurenspectrum. Taalvergelijkend onderzoek heeft echter aangetoond dat er wel degelijk systeem in zit.

Kleuren kunnen aangeduid worden met combinaties van allerlei woorden (lichtblauw, zeegroen, bloedrood, pimpelpaars) of door vergelijking (eiken, koperen, als een citroen, als jouw stropdas). Maar iedere taal kent ook een paar basistermen die speciaal voor kleuren gereserveerd zijn. Als we deze basistermen beperken tot ongelede woorden (dus niet lichtblauw), woorden voor kleuren die niet gedekt worden door andere woorden (dus geen scharlaken omdat rood al bestaat), en woorden die voor alle objecten gebruikt kunnen worden (dus niet blond, omdat bijvoorbeeld een tafel niet blond kan zijn), dan zien we dat talen altijd woorden hebben voor ‘zwart’ en ‘wit’. In de taal van de Dani, een volk uit Nieuw-Guinea, bestaan maar twee basistermen voor kleur: mili ‘wit’ en mola ‘zwart’. Alle andere kleuren moeten door vergelijking of combinatie worden aangeduid.

De meeste talen hebben meer basistermen voor kleuren. Als een taal drie basistermen bezit, dan zijn dat altijd de woorden voor zwart, wit en rood. Zijn er vier tot zes basistermen, dan komen daar in willekeurige volgorde blauw, groen en geel bij. De zevende kleur is altijd bruin. Op de achtste tot en met de elfde plaats vinden we, ex aequo, paars, roze, oranje en grijs. Er bestaat dus geen enkele taal die een apart woord voor de kleur oranje heeft zonder dat er een basisterm voor bruin bestaat.

Als talen steeds een toevallige greep uit deze elf basistermen zouden kunnen doen, dan zouden er daarvoor 2048 verschillende manieren zijn. Een taal zou bijvoorbeeld alleen groen, paars en roze kunnen kiezen, een andere rood, oranje, grijs en zwart, en weer een andere zou alle basistermen kunnen nemen behalve wit. Met de bovenstaande wetmatigheden is het aantal keuzemogelijkheden voor een taal gereduceerd tot 408.