Onze Taal. Jaargang 68

[p. 24]

Wie zegt dat?
Over de lusten en lasten van stemversluiering
Frank Jansen

Bij citeren luistert het nauw. Dat bleek weer eens bij de ‘affaire-Huibregtsen’, vorig jaar. De rechter bepaalde toen dat journalisten in hun citaten alleen woorden mogen opnemen die letterlijk zo zijn uitgesproken. De meest voor de hand liggende manier om zulke woorden af te bakenen is het plaatsen van aanhalingstekens. Maar in de praktijk blijken er heel wat meer mogelijkheden te zijn om aan te geven of te suggereren dat iemand anders dan de schrijver aan het woord is.

In de reactierubriek van het juli/augustusnummer 1998 van Onze Taal stond een opmerkelijke brief van NRC-columniste Liesbeth Koenen. Zij protesteerde tegen de wijze waarop Onze Taal uit haar stuk geciteerd had. Zij had geschreven:

1 a De minister zegt nu dat de taalkundigen het fout hebben gedaan, maar lang daarvoor hadden die taalkundigen al laten weten dat het de schuld van de ministers was. b Hadden die nou maar integraal alle voorstellen van de deskundigen overgenomen, dan was er niets aan de hand geweest.
(NRC Handelsblad, 9-3-1998)

In zin b is Koenen niet meer aan het woord, maar zijn dat de taalkundigen. In deze zin wordt als het ware een luikje geopend waardoor wij de gedachten van die taalkundigen direct kunnen waarnemen, maar dat gebeurt op een versluierde manier: de tekst geeft geen aanwijzing dat er een andere stem aan het woord is.

Onze Taal citeerde alleen zin b:

2 Ook taalkundige Liesbeth Koenen wond zich flink op, in haar column in NRC Handelsblad (titel: ‘Laffe honden’): ‘Hadden de ministers nou maar integraal alle voorstellen van de deskundigen overgenomen, dan was er niets aan de hand geweest.’
(Onze Taal, mei 1998)

Nu lijkt het net alsof Koenen vindt dat de ministers al die voorstellen hadden moeten overnemen, maar daar pleitte ze juist tegen.

Het incident maakt duidelijk hoe snel zinnen dubbelzinnig worden. En dat komt nu eens niet door bekende boosdoeners als woordkeuze, zinsbouw en het gebruik van ironie, maar doordat niet duidelijk is of de auteur zelf spreekt dan wel een personage in de tekst. Dit verschijnsel, ook wel ‘tekstperspectief’ genoemd, wordt de laatste jaren intensief onderzocht door tekstlinguïsten.

Aanhalingstekens

De meeste artikelen in de krant bevatten gedeelten waarin de journalist de woorden weergeeft van een geïnterviewde of een andere zegsman. Vaak bakenen journalisten die gedeelten nauwkeurig af van de rest, door middel van aparte alinea's of aanhalingstekens. Het komt echter weleens voor dat de afbakening minder degelijk is, zo blijkt bijvoorbeeld uit 3, waarin het enige moeite kost om het citaat te ontdekken:

3 De spanning rond Clarence Seedorf is bijna voelbaar als hij zondagavond zwetend het veld in La Turbie verlaat. Hij heeft zojuist met de reserves meegetraind.
Morgen, zei hij zaterdagavond na de wedstrijd tegen Zuid-Korea (5-0) toen hem om een reactie werd gevraagd.
(de Volkskrant, 22-6-1998)

De last van de afbakening rust hier op de smalle schouders van de komma en het werkwoord zei. Het kan ook anders. Als in een alinea een persoon is geïntroduceerd, kan daarop een citaat met aanhalingstekens volgen:

4 Van Bemmel verwacht dat veel forensen van de kabelbaan gebruik zullen maken en dat daarnaast deze ook aantrekkelijk zal zijn voor toeristen. ‘Wat is een dagje Amsterdam dan nog zonder een reisje over het IJ?’
(NRC Handelsblad, 12-8-1998)

Niet zelden verdwijnt zelfs dat laatste afbakeningsmiddel en zien we een geval van stemversluiering. Tekst 4 gaat bijvoorbeeld zo verder:

5 a Hij denkt dat het met de zichtvervuiling boven het IJ wel zal meevallen. b Nu staan er ook hoge elektriciteitsmasten.

Het gaat hier om b, waarbij de schrijver voor een dilemma stond: óf kiezen voor aanhalingstekens (maar dan zou hij daarmee beweren dat Van Bemmel 5b letterlijk gezegd had), óf geen aanhalingstekens (maar dan is het onduidelijk of 5b een argument van de journalist is of van Van Bemmel).

[p. 25]

In het volgende geval heeft de stemversluiering tot gevolg dat de lezer even in verwarring raakt:

6 a Zelfs Renate Dorrestein beweerde zondagavond op de televisie al dat het haar taak is de lezers te verontrusten. Een opzienbarende mededeling van deze mettertijd conventioneler geworden auteur die jaarlijks een vlotte zedenschets afscheidt met hier en daar een moord, en die klaagt over het verval van waarden en normen onder verwijzing naar een ongevaarlijke entertainer als Paul de Leeuw, die zijn gasten niet laat uitpraten. Het is toch ongehoord dat dat zomaar mag.
(de Volkskrant, 7-8-1998)

Illustratie: Hein de Kort

Wie zegt de laatste zin? Je zou in eerste instantie denken: de auteur van het artikel, die op deze manier Dorrestein rechtstreeks aanvalt. Maar de volgende alinea opent zo:

6 b Met dit soort verontwaardiging onthult Dorrestein zelf een burger te zijn.

Uit de verwijzing met dit blijkt dat de laatste zin van 6a - en mogelijk ook de bijzin ‘die... uitpraten’ daarvoor - de gedachtewereld van Dorrestein weergeeft. De auteur van het artikel zet Dorrestein er op een impliciete manier mee neer als een hypocriet type.

Bronvermeldingen

Naast citeren is er een tweede manier om een uiting van een andere spreker af te bakenen: de bronvermelding. Vaak lijkt die sterk op het citaat. Zo kan de andere stem ingebed worden door zeggen of een soortgelijk werkwoord (zoals beweren, denken en verwachten in de voorbeelden hiervoor) te gebruiken:

7 Von Muggenthaler zegt dat giraffen wellicht ook intelligenter zijn dan tot dusver werd aangenomen.
(de Volkskrant, 22-6-1998)

Von Muggenthaler heeft natuurlijk niet letterlijk bijzin 8 uitgesproken, maar iets als 9 gezegd, en daarom is het geen letterlijk citaat:

8 dat giraffen wellicht ook intelligenter zijn dan tot dusver werd aangenomen.
9 Giraffen zijn wellicht ook intelligenter dan tot dusver werd aangenomen.

Bronvermeldingen nemen ook de vorm aan van zinsneden als volgens... en uit onderzoek blijkt. Een voorbeeld van de laatste is te zien in 10, uit hetzelfde stukje:

10 Tot dusver werden ze beschouwd als een van de zwijgzaamste soorten in de dierentuin of het natuurpark. Uit onderzoek blijkt echter dat giraffen heel wat afkletsen, op een voor mensen onhoorbaar laag geluidsniveau.

De bronvermelding heeft twee voordelen. Ten eerste is dit afbakeningsmiddel beknopt, waardoor het mogelijk wordt om druppelsgewijs steeds meer over de bron los te laten. Zo volgt op 10:

11 Met speciale sensoren kan het geluid van onder de 20 hertz worden geregistreerd dat giraffen maken als ze van tijd tot tijd hun kin recht omhoog steken. Jarenlang is al bekend dat walvissen, olifanten en alligators infrasoon geluid produceren; de giraf blijkt nu dus ook over zo'n lage bas te beschikken, concluderen de onderzoekers Elisabeth von Muggenthaler en Randy Fulk.

Met een bronvermelding kan de schrijver ook - en dat is het tweede voordeel - het standpunt van de bron op een geruisloze manier tot het standpunt van ‘de tekst’ maken. Dat blijkt uit het volgende testje: stel dat iemand naar aanleiding van 7 zou vragen: ‘Is dat wel zo?’ Dan kunnen we die vraag in principe op twee manieren opvatten:

12 Zegt Von Muggenthaler dat?
13 Zijn giraffen wellicht intelligenter dan tot dusver werd aangenomen?

In de praktijk hebben veel lezers een voorkeur voor 13. Dat wil zeggen: ze willen eventueel de inhoud van de bewering betwisten, en nemen de bron voor waar aan.

De bronvermelding heeft ook een zwak punt: het is niet duidelijk welk deel van de tekst ermee bestreken wordt. Welke portie van 11 komt voor rekening van Muggenthaler en Fulk? Alleen het deel na de puntkomma? De hele zin die begint met ‘Jarenlang’? Of zelfs ook de zin daarvoor? Deze onzekerheid heeft tot gevolg dat de stem van de vermelde geleerden de hele tekst kan gaan overheersen, een reden voor ambitieuze journalisten om dit middel beperkt toe te passen.

Subtiele wenken

Wat kan een schrijver doen die geen citaten wil afbakenen maar de lezer toch een hint wil geven dat er een stemwisseling aankomt? De laatste jaren hebben tekstlinguïsten onderzocht in hoeverre allerlei stijlmiddelen als zodanig kunnen functioneren. Een van die stijlmiddelen is verandering van de werkwoordstijd. Zo functioneert de verleden tijd van zullen meestal als een krachtig stemwisselingssignaal:

14 a Wethouder Van Bemmel heeft begin september nader overleg met de projectontwikkelaar, (...). b Hij wil daarna een haalbaarheidsstudie laten doen. c De kabelbaan naar Amsterdam zou moeten gaan lopen vanaf Almere

[p. 26]

Poort, (...). d De gondels met veertig personen zouden volgens Van Bemmel om de veertig minuten moeten vertrekken.
(NRC Handelsblad, 12-8-1998)

In dit voorbeeld geeft c de woorden van Van Bemmel weer, net als in zin d. Maar in c geeft zou een - nogal dubbelzinnig - signaal. Behalve als teken van een overgang naar de tweede stem kan het immers ook opgevat worden als een signaal dat de auteur van het artikel weinig geloof hecht aan de realisering van Van Bemmels plannen.

Beleidsnota's

Er zijn momenten waarop de lezer profiteert van snelle stemwisselingen. De inbedding van de tweede stem door middel van herhaalde zegt hij's is vervelend, en synoniemen (deelde mee, riep uit, kwam tussenbeide, gaf bescheid) geven de tekst snel de rozige geur van het ouderwetse meisjesboek.

Dat neemt niet weg dat de echte voordelen van deze ‘snelle’ citeerstijl toch vooral aan de kant van de schrijver te vinden zijn. Op zo'n manier kan deze mooi in het midden laten wie er aan het woord is.

Het ligt bij dergelijke middelen voor de hand te denken aan letterlijke ‘stemverduistering’ ofwel plagiaat, maar andere toepassingen zijn in tekstlinguïstisch opzicht nog interessanter omdat ze ergens tussen ge- en misbruik in gesitueerd moeten worden. Te denken valt dan allereerst aan ambtelijke teksten zoals beleidsnota's. Daarin spreekt alleen de stem van de overheid: de neutrale, objectieve stem van het gezag. Die eis stelt de schrijvende ambtenaar voor een groot probleem. In onze overlegcultuur is het gebruikelijk dat een eerste versie van de nota voor commentaar naar diverse (belangen)-groepen (vakbonden, milieuorganisaties, lagere overheden) wordt gestuurd. Die groepen reageren natuurlijk maar al te graag, maar verwachten dan wel dat er iets van hun commentaar terug te vinden is in de definitieve nota.

Hoe orkestreert de schrijvende ambtenaar dit commentaar zonder de indruk van een kakofonie te wekken? Dat heeft de Utrechtse tekstlinguïst Niels van der Mast uitgezocht. Hij ontdekte dat de ambtenaar het commentaar van belangengroepen vooral in voorwaardelijke bijzinnen verwerkt, uiteraard in een zorgvuldig versluierde vorm. Als in de eerste versie van een provinciale nota over ruimtelijke ordening bijvoorbeeld staat dat er maar mondjesmaat nieuwe woningen bij mogen komen, reageren de gemeenten kritisch, omdat ze graag wat armslag willen houden. En de milieuorganisaties zouden liever alle nieuwbouw willen verbieden. Deze commentaren vinden we in de definitieve tekst terug in 15a, het voorstel in 15b:

15 a Indien zich in de loop van de streekplanperiode ontwikkelingen zouden voordoen (t.a.v. bijvoorbeeld de regionale woningbehoefte of inwonertallen) die aanleiding geven tot een nadere integrale afweging in samenwerking met provinciale staten in het kader van de (passieve) afwijkingsbevoegdheid, b dan zou de uitkomst van die afwijking kunnen zijn mee te gaan met gemeentelijke planologische voornemens om buiten die contour woningbouw te plegen.

Iedereen tevreden: de ambtenaar met zijn meesterstukje (let op dat plegen!), de belangengroepen vinden hun bezwaren terug en de overheid blijft zich terughoudend opstellen.

Is echt iedereen tevreden? Natuurlijk niet. De gewone lezer, die zich door lintwormzinnen van het type 15 moet worstelen, is wel degelijk de klos.

Persberichten

Wie weet waar hij moet kijken, kan onder de dikke lagen ambtelijk vernis de versluierde stemwisselingen terugvinden. Het aardige is dat precies het omgekeerde ook voorkomt. Soms kan een auteur het aantrekkelijk vinden om zijn eigen opvattingen in de mond te leggen van een personage dat hij opvoert. Zo'n vorm van ‘buiksprekerij’ zal vooral plaatsvinden als de belangen van de schrijver en de lezer haaks op elkaar staan, bij commerciële communicatie dus.

Inderdaad vinden we de fraaiste voorbeelden van geleidelijke verhulling van andermans stem in productaankondigingen en andere commerciële persberichten. In zijn recente proefschrift analyseert de Vlaamse tekstlinguïst Geert Jacobs het volgende persbericht, afkomstig van het bedrijf van een zekere Strübe:

16 a Ter gelegenheid van de persconferentie, waar Dr. Jurgen Strübe, Voorzitter van de Raad van Bestuur, enkele toelichtingen gaf bij de resultaten van de XYZ-groep, gaf hij tevens zijn kijk op de actuele situatie in het volgende beeld weer. ‘Wij hebben een goede start genomen en over de eerste meters van de wedstrijd (...)’.
b Volgens Dr. Jurgen Strübe is de samenwerking met de Russische partner Gazperom veelbetekenend en exemplarisch te noemen.
c Dr. Jurgen Strübe sprak over een lichte heropleving tijdens de eerste twee maanden van 1994.
d In het algemeen kunnen we de gang van zaken in 1993 als ontgoochelend bestempelen.

In a is de stem van de pr-medewerker die het persbericht heeft opgesteld nog strikt gescheiden van zijn gezaghebbende bron Strübe. In b volgt een lichte stemvermenging door middel van de bronvermelding. Die vermenging gaat verder in c als de opsteller een deel van de inhoud beschrijft, en culmineert in d in een mededeling die als een verhulde uitspraak van Strübe beschouwd moet worden terwijl daarvoor de tekens ontbreken. De pr-medewerker en Strübe zijn samengesmolten. Oftewel, de oprechte subjectiviteit van de bron Strübe in a is in d de verhulde subjectiviteit van de auteur geworden.

Ook hier betekent het voordeel voor de schrijver een nadeel voor de lezer. Het middel van de stemvermenging is alleen aanvaardbaar als de schrijver ergens in zijn tekst duidelijk maakt dat hij instemt met de andere spreker.

Is de tweede stem juist in tegenspraak met de eigen stem van de auteur, dan is het verstandig de stemmen strikt te scheiden, al was het maar om het stuk met een gerust hart aan citaatplukkers over te geven.

Bovenstaand artikel werd in in oktober jl. bekroond met de jaarlijkse prijs van de LOT (Landelijke Onderzoekschool Taalwetenschap) voor het beste Nederlandse populair-wetenschappelijke taalkundeartikel.