Onze Taal. Jaargang 68

[p. 23]

Het proefschrift van...
Luuk Lagerwerf: hoewel
Marc van Oostendorp

De dood van Greta Garbo zorgde voor opschudding in de ingezonden-brievenrubriek van de Volkskrant. In de necrologie die de krant publiceerde, stond een zin die sommige lezers boos maakte: ‘Hoewel Greta Garbo de maatstaf werd genoemd van schoonheid, is zij nooit getrouwd geweest.’ De aanleiding voor alle verontwaardiging was niet de feitelijke mededeling in die zin. De briefschrijvers ergerden zich vooral aan de suggestie die ervan uitging: dat ongetrouwde vrouwen meestal lelijk zijn.

Dit alles is meer dan acht jaar geleden. De gemoederen onder de Volkskrantlezers zijn inmiddels waarschijnlijk enigszins bedaard, maar in de taalwetenschap is de kwestie een eigen leven gaan leiden. Vijf jaar geleden verscheen er een artikel over in een internationaal wetenschappelijk tijdschrift. Dit artikel inspireerde de taalkundige Luuk Lagerwerf tot een proefschrift over de manier waarop woordjes als hoewel, omdat, maar en want impliciete betekenissen kunnen overdragen.

‘Voor taalkundigen is mijn proefschrift een stukje van de grote puzzel. Zij willen weten hoe mensen taal begrijpen, en over de woordjes die ik onderzocht heb, was nog niet zoveel bekend.’

Verzwegen

Dat proefschrift is inmiddels klaar: in september vorig jaar promoveerde Lagerwerf aan de universiteit van Tilburg. Het omslag van zijn boek toont een jonge Garbo, en drie van de zes hoofdstukken beginnen met de aanstootgevende passage uit de Volkskrant. Daarna gaat de onderzoeker telkens dieper in op een aspect van de vraag hoe mensen een verzwegen vooronderstelling afleiden uit een zin.

Waarom wil een mens zoiets weten? Lagerwerf: ‘Er zit zowel een wetenschappelijke als een praktische kant aan de zaak. Voor taalkundigen is mijn proefschrift een stukje van de grote puzzel. Zij willen weten hoe mensen taal begrijpen, en over de woordjes die ik onderzocht heb, was nog niet zoveel bekend. De praktische kant van de zaak komt aan de orde in de colleges die ik tegenwoordig aan de Universiteit Twente geef over de beste manier om een tekst te structureren of een toespraak te houden. Dan is het handig om rekening te kunnen houden met de impliciete betekenissen die je tekst voor de lezer uitdrukt.’

Lukrake verzameling

‘Het probleem zit hem bij de necrologie over Garbo natuurlijk vooral in het woord hoewel’, zegt Lagerwerf. ‘Kennelijk drukt dat de gedachte uit dat Garbo een uitzondering was op een algemene regel. Als je het woordje weglaat, verdwijnt die suggestie: ‘Greta Garbo werd de maatstaf genoemd van schoonheid. Zij is nooit getrouwd geweest.’

Uit die laatste twee zinnen zouden we zelfs kunnen afleiden dat Greta Garbo allesbehalve een uitzondering was; dat mooie vrouwen zelden of nooit trouwen. (‘Omdat Greta Garbo de maatstaf genoemd werd van schoonheid, is zij nooit getrouwd geweest.’) Of we zouden de tweede zin als een soort verklaring kunnen lezen voor de eerste: ‘Ze is namelijk nooit getrouwd geweest.’ Lagerwerf: ‘Iemand zou dat kunnen zeggen als hij vindt dat het huwelijk lelijk maakt.’

Lezers leggen dit soort verbanden stilzwijgend omdat ze ervan uitgaan dat de tekst die ze lezen niet alleen maar bestaat uit een lukrake verzameling mededelingen in een door het toeval bepaalde volgorde. Als een schrijver de ene zin achter de andere zet, zal hij daar wel een bedoeling mee hebben. Hij zal het voorafgaande bijvoorbeeld wel nader willen toelichten of verklaren. Een lezer leest daarom meer in een tekst dan er feitelijk staat - en een schrijver hoeft op zijn beurt weer niet alles expliciet te maken. Sprekers en schrijvers gaan ervan uit dat ze samenwerken.

Concert

Nu legt het woordje hoewel op het eerste gezicht wél een relatie: het drukt een contrast uit tussen Garbo's schoonheid en haar burgerlijke staat. Maar volgens Lagerwerf liggen de zaken niet altijd zo eenvoudig. Stel dat een aantal mensen converseren over de vraag wie ze zullen uitnodigen voor een concert. De kandidaat moet aan twee eisen voldoen: hij moet in Amsterdam wonen en hij moet van muziek houden. Het gesprek komt op een zekere Rick. Moeten ze hem vragen? ‘Nee,’ zegt iemand, ‘hoewel Rick in Amsterdam woont, houdt hij niet van muziek.’ Uit zo'n opmerking hoeven we niet te concluderen dat Amsterdammers normaal gesproken van muziek houden. Waarschijnlijk geeft de spreker alleen eerst een argument waarom Rick een kandidaat zou kunnen zijn en daarna een argument waarom hij toch maar beter niet kan worden uitgenodigd.

Ook deze wat ingewikkelder interpretatie kan begrepen worden uit de samenwerking van spreker en luisteraar. In een gesprekje over een concrete uitnodiging verwacht je alleen opmerkingen die betrekking hebben op die uitnodiging. Dus wordt al het gezegde in dat licht geïnterpreteerd. Lagerwerf: ‘Een spreker en een schrijver doen er dus goed aan hun woorden zo te kiezen dat er ook over hun impliciete boodschap geen misverstand kan bestaan.’ Zo heeft Greta Garbo nog na haar dood de wetenschap vooruitgeholpen. Doordat ze de maatstaf van schoonheid genoemd werd en nooit trouwde.

Luuk Lagerwerf, Causal Connectives have Presuppositions; Effects on Coherence and Discourse Structure. Den Haag, Holland Academic Graphics, 1998.
ISBN 90 5569 0538