Onze Taal. Jaargang 68

[p. 12]

Het laatste voer hooi?
Prof. dr. A.A. Weijnen en de dialectologie
Jan Erik Grezel

Al meer dan zestig jaar publiceert professor A.A. Weijnen (1909) over taalkundige onderwerpen, vooral over dialecten. Hij heeft zo'n veertig boektitels op zijn naam. En hij weet van geen ophouden. ‘Verwaarlozing van de dialectologie wreekt zichzelf.’

Prof. dr. A.A. Weijnen (1909) was van 1958 tot 1980 hoogleraar Nederlands en later Dialectologie in Nijmegen. Hij publiceerde een kleine veertig boeken. Het merendeel daarvan gaat over dialecten, maar zijn bibliografie bevat ook het bestverkochte pocketwoordenboekje Nederlands - de ‘Prisma’ - en De kunst van het vertalen (‘Dat schreef ik met het meeste plezier’). In 1996 verscheen van zijn hand het Etymologisch dialectwoordenboek. Hierin vindt men de herkomst van talloze woorden uit verschillende Nederlandse dialecten, een unicum volgens kenners. Kortgeleden publiceerde hij, samen met zijn dochter, Ziektenamen in de Nederlandse dialecten. Bij het Meertens Instituut ligt alweer het volgende manuscript, over de Brabantse woordenschat. Van Weijnen is de opmerkelijke uitspraak dat wetenschappers altijd maar één boek schrijven. Wat is dan het zijne? ‘Mijn dissertatie uit 1937 over de Brabantse dialecten.’

Hij zit nog steeds niet stil. Oud-hoogleraar Weijnen, inmiddels 89, veert herhaaldelijk op uit zijn stoel en trekt iets zeldzaams uit de boekenwand. ‘Kijk, dit oude Drentse woordenboek, dat heb ik met veel moeite te pakken gekregen.’ Hij heeft zich in vrijwel alle Nederlandse streektalen verdiept, maar van huis uit kreeg hij geen dialect mee. ‘Ik ben opgegroeid in Noord-Brabant. Mijn vader kwam uit Zeeuws-Vlaanderen; hij was onderwijzer en sprak altijd “algemeen beschaafd”.’ Op het gymnasium van het internaat Rolduc bij Kerkrade zat de jonge Weijnen tussen Limburgse dialectsprekers. ‘Ik ontdekte daar dat ik zelf geen dialect had. Ik kende maar één Brabants woord: uibuk “uil”.’ Na het gymnasium ging hij Nederlands studeren in Nijmegen. Taal- en letterkunde waren nog in één hand; de vermaarde Van Ginneken was toen hoogleraar. ‘In die tijd, de jaren dertig, waren er hooguit twintig studenten. Van Ginneken vroeg eens op college hoe wij spelen uitspraken. De antwoorden ([speulen], [spielen], enzovoort) tekende hij in op een taalkaart. Dat gaf een prachtig beeld. Het fascineerde me meteen.’

Taalbiologie

Hij besloot taalkunde en dan speciaal dialectologie te gaan doen. Een Rotterdamse mecenas loofde een prijs uit voor de beste scriptie over dialecten. Weijnen won. Bij het schrijven van zijn dissertatie over de Brabantse dialecten kreeg hij onenigheid met zijn leermeester. Van Ginneken had zijn theorie van de ‘taalbiologie’ ontwikkeld. Aan ras en erfelijke factoren kende hij een grote invloed toe bij het verklaren van taalverschijnselen. ‘In het Limburgs zegt men bijvoorbeeld “dulper” en “ulger” in plaats van “dorpel” en “orgel”. Die omkering (“metathesis” zeggen taalkundigen) heb je bij allerlei woorden. Van Ginneken noemde dat een “preslavisme”. Hij schreef het toe aan de invloed van een preslavisch ras. Ik was ervan overtuigd dat hij dat nooit kon bewijzen. Hij wilde dat ik dit soort theorieën in mijn proefschrift verkondigde. Dat heb ik doodeenvoudig geweigerd. Van Ginneken accepteerde dat, maar eiste op het laatste moment nog dat ik mijn tekst in de oude spelling zou omzetten - hij zei te spreken “vanaf de plaats waar God mij gesteld heeft”. Op dat punt heb ik maar toegegeven. Ik zat vlak voor mijn promotie en daarna zou ik gaan trouwen. Zo was dat in die tijd.’

Weijnen heeft later nog eens een taalbiologisch onderzoek gedaan. ‘Om te laten zien dat het niet klopte. Volgens Van Ginneken is er bij mensen met dunne lippen sprake van “ontronding”. Die spreken bijvoorbeeld een eu als [ee] uit, of een u als [i]. In het zuiden zeggen ze “mispit” in plaats van “mestput”. Wel, in Noord-Duitsland wonen mensen die de lippen strak op elkaar hebben staan. Maar van ontronding is in hun taal geen spoor te bekennen!’

Vreigeleer

In 1958 werd Weijnen zelf hoogleraar Nederlandse Taal- en Letterkunde in Nijmegen. In de jaren zestig kwam er een leerstoel Dialectologie. Hij aarzelde, maar stapte uiteindelijk toch over. Bij de dialectologie ligt toch zijn hart. Maar wat trekt hem daarin aan? ‘Ik wil achterhalen waarom mensen spreken zoals ze spreken; dialecten leggen iets bloot van onze geest en onze aard. Ooit ben ik begonnen met een boekje over het verband tussen woordgebruik en karakter. In het Limburgs hebben ze een uniek woord voor een tegendraads persoon: vreigeleer: Geen enkel ander dialect heeft daar een woord voor. Zegt dat iets over de Limburgers? In Brabant betekent

[p. 13]

schelm specifiek “dief” of “inbreker”. Kun je daaruit iets afleiden over de manier waarop er in Brabant tegen inbraak wordt aangekeken?’ Uit een historisch-juridisch onderzoek bleek hem daarvan niets. Hij zag toen verder van het boekje af.

Prof. dr. A.A. Weijnen: ‘Ik wil achterhalen waarom mensen spreken zoals ze spreken.’
Foto: Ron Moes

Maar toen hij hoogleraar was, zette hij veel grote projecten op die wél af of bijna af zijn, zoals de Brabantse en Limburgse woordenboeken. Weijnen wist, als een netwerker avant la lettre, overal geld los te krijgen. Eén mammoetklus loopt nog steeds: de Europese taalatlas. Hoe maak je een taalatlas voor heel Europa, met alle dialecten, van het Westfries tot het Wotisch in de Kaukasus? ‘De basis vormt de vragenlijst. Mensen van wie je de taal in kaart wilt brengen, moeten zeggen hoe zij een bepaald voorwerp noemen, of antwoord geven op een vraag als “Wat zegt u als het regent?” In totaal zijn het wel vijfhonderd vragen. Aan de hand van de antwoorden worden de kaarten gemaakt.’ Weijnen reisde heel Europa af voor zijn project. Hij kwam al in Albanië toen dit land nog hermetisch afgesloten was.

‘Aanvankelijk wilde ik in 10.000 plaatsen vragen stellen, maar het zijn er 2500 geworden. En ik dacht aan Stockholm, Moskou en Rome als uiterste grenzen. Maar uiteindelijk is dat gebied veel groter geworden. Mijn opvolger was een Italiaan en die stond erop dat we tot de zuidgrens van Europa gingen. En Russische collega's wilden alleen meewerken als alle dialecten van de Europese sovjetrepublieken erbij betrokken werden. Vandaar dat er allerlei Kaukasische en Oeraltaïsche dialecten bij zitten.’

Methode

Wat is het belang van zo'n atlas? Weijnen: ‘In de eerste plaats komt die tegemoet aan wetenschappelijke nieuwsgierigheid: hoe zit de menselijke geest in elkaar? Wat mensen benoemen, laat iets zien van hoe ze de wereld waarnemen en ordenen. Bovendien is aandacht voor dialecten noodzakelijk om allerlei misverstanden over de herkomst van woorden te voorkomen. Zo heeft de middeleeuwse schrijver Jacob van Maerlant ooit verkondigd dat we dieren “biesten” (“beesten”) noemen omdat ze ons “bi-staen”. Verwaarlozing van de dialectologie wreekt zichzelf.’

Het in kaart brengen van taal is en blijft voor Weijnen dé manier om dialectologie te bedrijven. Vanwege die klassieke ‘geolinguïstiek’ vinden vakgenoten dat hij van de oude stempel is. ‘Die andere, sociologische kant van de dialecten interesseert mij niet zo. Mensen die zich daarmee bezighouden, proberen vanuit het heden voorspellingen te doen over de toekomst. Ik wil vanuit het verleden en vanuit geografische gegevens een verklaring geven van het heden. Uitspraken doen over de toekomst vind ik zo lastig.’

Weijnen heeft ook wel school gemaakt. Hij ontwikkelde de ‘pijltjesmethode’: ‘Vraag in een dorp aan een dialectspreker welke vier dialecten het meest op de zijne lijken. Trek vervolgens pijltjes vanuit dat dorp naar de plaatsen van de verwante dialecten. Meestal houd je dan ergens een blanco band over. Dat is een taalgrens.’

Schoer

De methode wordt, ten onrechte, weleens toegeschreven aan die andere bekende Nederlandse dialectoloog: Jo Daan. Weijnen heeft veel met haar samengewerkt. Altijd naar tevredenheid? ‘We hebben één wetenschappelijke ruzie gehad. Dat ging uitgerekend over het beste artikel dat ik ooit heb geschreven. Daarin behandel ik het woord schoer “bui”; ik beweerde dat dit een algemeen Germaans woord is. Je hebt het ook in het Engels (shower), het Duits (Schauer), in het Gotisch en in een aantal Nederlandse dialecten. Maar niet in het Nederlands! De vraag is dan: hoe kan het uit het Nederlands verdwenen zijn? Dat komt door het woordje schoer in de betekenis “schouder”. Dat klinkt net zo; het zijn homoniemen. Dus schoer “schouder” heeft schoer “bui” uit het Nederlands verdrongen. Daarmee toonde ik het belang van homonymie aan. Jo Daan bestreed dat. Ik was toen in mijn wiek geschoten en heb een weinig lovende recensie over haar dissertatie geschreven. Later hadden we eens een congres en Jo Daan vond dat er 's avonds op de congressen altijd gedanst moest worden. Ik vroeg haar als eerste ten dans en daarna hebben we nooit meer enig gepikkepook gehad. In Voskuils romancyclus Het Bureau komt ze er onbarmhartig slecht van af. In werkelijkheid heb ik de medewerkers op het Meertens Instituut nooit één slecht woord over haar horen zeggen.’

Herkenbaar

Weijnen is nog steeds actief. Drie jaar geleden verscheen het Etymologisch dialectwoordenboek; wie wil weten waar het Groningse beune of het Zuid-Hollandse neutje vandaan komt, krijgt van Weijnen antwoord. Hij probeert de herleidingen herkenbaar te houden. Waarom teruggaan tot het Oudkerkslavisch of Oudhoogduits als een modern Russisch of hedendaags Duits woord voldoet?

Op dit moment werkt hij aan een uitbreiding. ‘Ik heb inmiddels alweer van vierhonderd woorden de afkomst kunnen vaststellen.’ Het is academisch spitwerk. ‘Ik lees

[p. 14]

verschillende dialectwoordenboeken door. De woorden die ik interessant vind, neem ik op. Als ik tenminste duidelijk kan maken waar ze vandaan komen.’

Dialectkaart van Noord-Brabant volgens de door professor Weijnen ontwikkelde ‘pijltjesmethode’. Uit: A.A. Weijnen, De dialecten van Noord-Brabant. 2e dr. 's-Hertogenbosch, Het Noordbrabants Genootschap, 1987

Voor woorden die beginnen met een p heeft Weijnen weinig belangstelling. ‘In het Indogermaans waren er praktisch geen woorden die met een b begonnen en daardoor ontbreekt - na een klankverschuiving - de p als beginletter in het Germaans. Vind je wel zo'n woord, dan is het vrijwel altijd een leenwoord uit latere talen of uit het Keltisch. Wij spreken nu Germaans, maar vroeger zaten hier ook Kelten. Vooral door de “huwelijken” met de Keltische vrouwen - de mannen werden vermoord en de vrouwen verkracht - zijn er Keltische woorden in onze taal terechtgekomen, zoals ben of benneke “mandje”.’

‘Ik dacht dat het dialect gedoemd was uit te sterven. Maar de laatste jaren zie ik weer meer waardering voor dialecten.’

Toeval

De keuze voor wel of niet opnemen is toch vaak een gevoelskwestie. Of het toeval helpt een handje. ‘Net vanochtend had ik het Drentse woord dulle; dat betekent “melkstoeltje” of “deel van een houten wiel waaraan de spaken bevestigd zijn”, een soort naaf dus. Waar komt dat vandaan? Toevallig vond ik in een boek over het Schiermonnikoogs het woord thurle in die betekenis “melkstoeltje”. Vanwege die th kan ik concluderen dat het een Oudgermaans woord is. Soms weet ik het gewoon niet. Neem droefte, dat is een knop waaraan je een boot voortduwt. Waar dat vandaan komt, heb ik nog niet kunnen achterhalen.’

Vindt hij dat onderzoek naar woorden niet veel interessanter dan de klankleer? Wat maakt het uit of iemand [hoes], [huus] of [huis] zegt? ‘O, dat boeit mij nu juist wel. Je kunt geen etymologie bedrijven zonder gedegen kennis van de klankleer. Klanken zijn stabielere elementen. Woorden gaan gemakkelijk over grenzen heen, maar de meeste klanken zijn al minstens zeshonderd jaar oud.’

Laatste voer hooi

Weijnen schrijft makkelijk. ‘Dat heeft ook z'n nadelen. Ik schrijf daardoor weleens iets waar ik later op terug moet komen.’ Ooit beweerde hij dat je aan een vertaling moet kunnen proeven uit welke taal er vertaald is. ‘Daar sta ik niet meer achter. Ook heb ik in een krantenartikel de dialectonderzoeker eens vergeleken met de akkerman die het laatste voer hooi binnenhaalde. Ik dacht dat het dialect gedoemd was uit te sterven. Maar de laatste jaren zie ik weer meer waardering voor dialecten. De dialecten vernederlandsen weliswaar, maar tegelijkertijd hoor ik hoe langer hoe meer liedjes en gedichten in dialect. Dat is iets soortgelijks als het “EO-effect”: de kerken lopen leeg, maar die omroep heeft aantrekkingskracht. Wat die dialecten betreft: het Limburgs en de taalvariant in het noordoosten vormen een verhaal apart. Het Limburgs heeft een muzikaal, syllabisch accent; dat zal niet verdwijnen. En het noordoosten heeft toch een sterk afwijkende woordenschat. Dus in die gebieden heeft het dialect een vrij sterke positie.’

Maar er is toch een groot verschil? In Limburg spreken hoog en laag dialect met elkaar. In Groningen is dat wel anders. ‘Dat dacht ik vroeger ook, maar ik ben er later achter gekomen dat voor Twente, de Achterhoek, Drenthe en ook Zeeland hetzelfde geldt als voor Limburg. Laatst was ik op een studiedag in Zeeland. Ik sprak met een gedeputeerde, een zeer beschaafd uitziende man. Nou, die sprak onvervalst Zeeuws. Prachtig!’