Onze Taal. Jaargang 68

[p. 11]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

Ezelsbruggetje

? Waarom noemen we een gemakkelijke manier om iets te onthouden een ‘ezelsbruggetje’?

! Ezelsbruggetje is een zogenoemde ‘leenvertaling’ van het Latijnse pons asinorum (‘brug van ezels’).

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (deel III, III, 1920) vermeldt vier betekenissen bij ezelsbrug: ‘hulpmiddel om de middenterm van een syllogisme te vinden’, ‘eenvoudig hulpmiddeltje om een vraagstuk op te lossen of iets te onthouden’, ‘benaming voor de stelling van Pythagoras’ (in Zuid-Nederland) en ‘uitvlucht’. Bijna alle recente woordenboeken vermelden alleen de tweede betekenis.

Het Etymologisch Woordenboek van Van Dale geeft de volgende herkomst van ezelsbrug/pons asinorum: ‘De oorsprong is waarschijnlijk het verhaal van Plinius over de ezel die niet over een brug loopt als hij daar doorheen het waterkan zien.’

Foutieve samentrekking

? In de krant kwam ik de volgende zin tegen: ‘Steeds minder boeren kunnen of willen het familiebedrijf overnemen en kiezen voor een ander beroep of een andere opleiding.’ Klopt deze zin wel?

! Nee, de zin bevat een vreemde ontsporing. Die wordt veroorzaakt doordat in het tweede deel van de zin (vanaf ‘en kiezen’) geen onderwerp aanwezig is; het onderwerp in deze zin is samengetrokken. In dit soort zinnen moet het mogelijk zijn in gedachten het onderwerp uit het eerste deel van de zin te herhalen in het tweede deel. Als we dat doen bij de zin die u citeert, staat er: ‘Steeds minder boeren kunnen of willen het familiebedrijf overnemen en steeds minder boeren kiezen voor een ander beroep of een andere opleiding.’ Dit is uiteraard niet de bedoeling geweest van de schrijver; het gaat erom dat er steeds méér boeren voor een ander beroep of een andere opleiding kiezen.

Vermoedelijk heeft de schrijver oorspronkelijk voor het eerste deel van de zin in gedachten gehad ‘Steeds meer boeren kunnen of willen het familiebedrijf niet overnemen’, en is ‘meer... niet’ versmolten tot ‘minder’. Dat is in een normale constructie goed mogelijk: ‘Steeds meer boeren nemen het bedrijf niet over’ betekent hetzelfde als ‘Steeds minder boeren nemen het bedrijf over.’ Maar als de zin een vervolg krijgt waarin het onderwerp wordt samengetrokken, levert de versmelting van ‘meer... niet’ tot ‘minder’ een onlogische betekenis op, zoals in de zin die u in de krant tegenkwam. Had de schrijver ‘meer... niet’ laten staan, dan was de samentrekking correct geweest. ‘Steeds meer boeren kunnen of willen het familiebedrijf niet overnemen en kiezen voor een ander beroep of een andere opleiding.’

Overigens zullen de meeste lezers in eerste instantie over deze ontsporing heen lezen en de zin zonder problemen goed interpreteren. Onze neiging direct het meest logische verband te leggen zorgt er kennelijk voor dat we dergelijke ontsporingen makkelijk over het hoofd zien.

Overhemdbloes/-blouse

? Mijn collega's en ik hebben een verschil van mening over de spelling van overhemdblouse. Volgens mij is overhemdbloes ook goed, maar mijn collega's houden vol dat alleen overhemdblouse correct is, omdat alleen deze spelwijze in het Groene Boekje staat. Wie heeft gelijk?

! U hebt gelijk: zowel overhemdblouse als overhemdbloes is juist. Blouse en bloes zijn volgens het Groene Boekje gelijkwaardige spellingen. Ook bij samenstellingen met bloes/blouse heeft de taalgebruiker dan de keuze. In de ‘Inrichting van de Woordenlijst’ voor in het Groene Boekje (blz. 51) staat: ‘Variatie in spelvorm is bij het grondwoord altijd te vinden. (...) Bij afleidingen en samenstellingen zijn de vormen opgenomen die op grond van frequentie en spreiding zijn geselecteerd, d.w.z. dat niet altijd beide varianten van het grondwoord ook in de samenstelling terug te vinden zijn. Zo staat cinemaprimeur wel in de lijst, maar kinemaprimeur, dat in het materiaal niet voorkomt, ontbreekt.’ (Cinema en kinema zijn gelijkwaardige spelvormen.) De enige reden waarom overhemdbloes niet in de Woordenlijst staat, is dat deze spelling kennelijk niet werd aangetroffen in het materiaal op basis waarvan de lijst is samengesteld. Alleen overhemdblouse kwam hier blijkbaar in voor. Dezelfde redenering geldt voor doorkijkblouse, een woord dat in de voorronde van het laatste Groot Dictee wat ophef veroorzaakte.

De gebruiker van het Groene Boekje moet ervan uitgaan dat als woorden twee gelijkwaardige spellingen hebben, zoals molecule/molecuul, parcours/parkoers en toernooi/tornooi, beide varianten ook altijd in samenstellingen gebruikt mogen worden. Dat het Groene Boekje bijvoorbeeld alleen bij de samenstellingen landentornooi/landentoernooi en schaaktornooi/schaaktoernooi beide mogelijkheden geeft, en bij de overige 57 samenstellingen alleen -toernooi vermeldt, laat onverlet dat u bij elke samenstelling de keus hebt tussen -tornooi en -toernooi.

Op/met vakantie

? ‘Tussen Kerstmis en Oud en Nieuw gaan we op vakantie.’ Moet op vakantie niet met vakantie zijn?

! Nee, zowel op vakantie als met vakantie is juist. Alle hedendaagse woordenhoeken vermelden beide varianten (zonder een op- of aanmerking), op Wolters' Koenen na, die alleen op vakantie geeft. In zijn vorige druk vermeldt Van Dale (1984): ‘met vakantie zijn, gaan; ook op vakantie (vgl. Hd. auf Urlaub; Eng. on holiday), dat wel als speciaal kath. beschouwd wordt, wsch. ten onrechte’. Het Stijlboek van Prisma ziet een betekenisverschil: wie zegt dat hij op vakantie gaat, zal altijd naar een vakantiebestemming vertrekken; wie zegt dat hij met vakantie gaat, kan ook thuis vakantie vieren. Uit de woordenboeken blijkt echter niets van dit betekenisonderscheid.

Op vakantie werd vroeger wel gezien als een contaminatie van op reis en met vakantie, maar dat bezwaar is inmiddels achterhaald. U kunt gerust uw eigen voorkeur volgen voor op vakantie of met vakantie.