Onze Taal. Jaargang 67

[p. 330]

Wat doet een n meer of minder ertoe?
Harald Baayen, Anneke Neijt en Robert Schreuder - Center for Language Studies, Katholieke Universiteit Nijmegen
De spelling van de tussen-n en het leesproces

Een veelgehoord bezwaar tegen de tussen-n-regels in de nieuwe spelling is dat het ‘woordbeeld’ erdoor wordt aangetast. Een andere, zo mogelijk nog vaker geuite klacht is dat de n in bijvoorbeeld kerkenraad ons dwingt om het eerste deel van de samenstelling als meervoud op te vatten. Maar zijn deze bezwaren eigenlijk wel echte bezwaren? Zetten die tussen-n'en de lezer in de praktijk inderdaad op een dwaalspoor? Psycholinguïstisch onderzoek verschaft duidelijkheid.

De nieuwe spelling van pannenkoek, ruggengraat en kerkenraad is niet door iedereen even enthousiast ontvangen, om het maar eens voorzichtig te zeggen. Op een bepaalde manier is dat niets nieuws: de beregeling van de tussen-n heeft altijd al problemen gegeven. Al honderd jaar lang worstelen taalkundigen, spellinghervormers en miljoenen schrijvers met dit weerbarstige relict uit een vroegere taalfase van het Nederlands. Onze overgrootouders moesten in 1883 slakkenhuis schrijven, onze ouders leerden in 1954 slakkehuis, en onze kinderen groeien op met slakkenhuis. Er zijn natuurlijk allerlei verstandige taalkundige, politieke, onderwijskundige en economische redenen voor deze wijzigingen aan te voeren. En ongetwijfeld zijn er ook goede argumenten te bedenken om niets te wijzigen. Wij willen ons niet mengen in de discussies over de wenselijkheid van de jongste spellinghervorming. Wél willen we aandacht schenken aan een aspect dat in die discussies nog niet naar voren is gebracht: hoe juist zijn de veronderstellingen die ten grondslag liggen aan twee veelgehoorde argumenten tegen de nieuwe tussen-n-regels? Oftewel: hoeveel last hebben lezers in de praktijk nu eigenlijk van die tussen-n'en?

● Kerkenraad

Een eerste argument dat vaak tegen spellingwijzigingen wordt ingebracht, is dat het zogenoemde ‘woordbeeld’ dat de lezer zich in de loop der tijd verworven heeft, wordt aangetast. In het geval van de tussen-n zou toevoeging of weglating van de n het lezen bemoeilijken. Dit argument gaat over wat er zich tijdens het lezen in ons hoofd zou afspelen. Het ligt dus voor de hand om dit argument met de experimentele methoden van de psycholinguïstiek te toetsen.

Een tweede argument betreft de betekenis van de tussen-n. Onze generatie heeft geleerd boekenkast te schrijven omdat het hier gaat om een kast voor meer dan één boek, en ruggegraat omdat wervelkolommen nu eenmaal per stuk komen. Maar volgens een modieuze Angelsaksische taalkundige theorie kunnen meervoudsuitgangen helemaal niet voorkomen in samenstellingen - niet in het Engels (ondenkbaar is iets als bookscase) en ook niet in het Nederlands. Er zijn dus ook taalkundige argumenten voor de opvatting dat de en in boekenkast volstrekt betekenisloos is. Deze opvatting brengt met zich mee dat de spelling van de tussenklank niets uitmaakt voor de betekenis van de samenstelling, en dat je de spelling op dit punt naar believen kunt wijzigen. Maar dat alles neemt niet weg dat veel taalgebruikers het gevoel hebben dat de nieuwe spelling een ongewenste meervoudsbetekenis opdringt in samenstellingen als kerkenraad en ruggengraat.

Ook dit tweede argument, het ‘meervoudsargument’, is gebaseerd op veronderstellingen over wat er zich in ons hoofd afspeelt bij het lezen van samenstellingen met de tussen-n. Terwijl de nieuwe spelling vooral het gemak voor de schrijver op het oog heeft gehad, blijkt het ongenoegen van veel mensen gebaseerd te zijn op hun leeservaring. En er zijn natuurlijk veel meer lezers dan schrijvers. Alle reden dus om ook dit tweede argument experimenteel door te lichten.

● Experiment

In het najaar van 1996 hebben wij experimenten uitgevoerd om deze twee argumenten empirisch te toetsen. De nieuwe spelling was toen nog geen jaar bekend, en net officieel van kracht. Niemand had toen nog echt ervaring, lééservaring, met de nieuwe spelling, zodat we de effecten van spellingverandering goed konden doormeten bij onze proefpersonen zonder dat we bang hoefden te zijn voor beïnvloeding van onze resultaten door ervaring met de nieuwe spelling.

Laten we beginnen met de rol van het ‘woordbeeld’ bij het leesproces. Er zijn allerlei aanwijzingen dat in ons geheugen voor veel woorden spellingrepresentaties liggen opgeslagen. Dit zijn weergaven van de woorden in letters, die zich niets aantrekken van variatie in lettergrootte en lettertype (font, hoofdletter of kleine letter, cursief, enz.). SLANG en slang hebben dus beide de spellingrepresentatie /slang/. De vraag is of deze spellingrepresentaties gevoelig zijn voor een lettertje meer of minder in samenstellingen. Heeft iemand die slangenbeet leest (met een n) meer moeite om het woord te herkennen, dat wil zeggen: snel een verband te

[p. 331]

leggen met de spellingrepresentatie? Of maakt dat voor de herkenning van het woord niet uit?

Om een antwoord te krijgen op deze vraag hebben wij een experimentele techniek gebruikt die bij uitstek gevoelig is voor het vroege stadium van de herkenning van woordvormen bij het lezen: we laten woorden langzaam op het scherm verschijnen door gebruik te maken van ‘visuele ruis’. Visuele ruis ontstaat op het computerscherm door de letters van het woord af te wisselen met een reeks ‘hekje’-tekens (#). Proefpersonen zien eerst deze hekjes. Terwijl ze kijken, komt uit de hekjes langzaam een woord te voorschijn. Hebben ze het woord herkend, dan moeten ze een knop indrukken. De computer registreert de tijd die ze nodig hebben gehad om het woord te identificeren, en maakt het beeldscherm schoon. Om te controleren of de proefpersonen wel nauwkeurig genoeg lezen, moeten ze nadat ze op de knop hebben gedrukt het woord opschrijven dat ze menen gezien te hebben. Onze proefpersonen voerden de taak vrijwel foutloos uit.

● Identificatie

Op deze wijze hebben we drie soorten spellingveranderingen onderzocht. Vanzelfsprekend allereerst de toevoeging van de tussen-n in woorden als slangebeet. We hebben daarom de identificatietijd van slangenbeet vergeleken met die van slangebeet. Als de toevoeging van de tussen-n het ‘woordbeeld’ inderdaad beïnvloedt, dan zou je verwachten dat de identificatietijd voor slangenbeet langer is dan die voor slangebeet. Ten tweede hebben we de weglating van de tussen-n onderzocht. De vraag is hier of de identificatie van boekekast meer tijd kost dan de identificatie van het oude vertrouwde boekenkast. Ten slotte hebben we gekeken naar woordparen als goudvis en gaudvis, waar de spelling van de klinker verandert zonder dat dit van belang is voor de uitspraak.

Uit de identificatietijden van onze proefpersonen blijkt dat het meer tijd kost om gaudvis in visuele ruis te herkennen dan goudvis. Daardoor wisten we dat onze techniek inderdaad gevoelig is voor spellingveranderingen. Maar het ging ons natuurlijk om de tussen-n. Uit de identificatietijden blijkt dat een n meer of minder er niets toe doet. Het kost proefpersonen net zoveel tijd om slangenbeet te identificeren als slangebeet, en hetzelfde geldt voor boekekast en boekenkast. Blijkbaar zijn de abstracte spellingrepresentaties in ons hoofd ongevoelig voor veranderingen in de spelling van de tussenklank, terwijl ze wel vatbaar zijn voor veranderingen in de leden van de samenstelling, zoals in goud van goudvis. Onze conclusie is dat het argument dat het woordbeeld door de nieuwe spelling van de tussen-n zou worden aangetast niet deugt.

Illustratie: Reid, Geleijnse en Van Tol

● Betekenisverandering

Hoe zit dat met de andere kwestie: de vraag of en in boekenkast en slangenbeet betekenisloos is of niet? Deze vraag hebben we beantwoord door proefpersonen te laten beslissen over het getal van een samengesteld woord. Zij nemen plaats voor een computerscherm en krijgen een knoppenkast voor zich met een meervoudsknop en een enkelvoudsknop. Zodra een woord op het scherm verschijnt (ditmaal zonder visuele ruis), moeten ze de meervoudsknop indrukken als het woord een meervoud is (bijvoorbeeld slangenbeten) en de enkelvoudsknop als het woord een enkelvoud is (bijvoorbeeld slangenbeet). De computer registreert de tijd die een proefpersoon nodig heeft om een keuze te maken.

Stel nu dat en in slangenbeet inderdaad gelezen wordt als de meervoudsuitgang. Dan zou je in de war kunnen raken van het meervoudige slangen in slangenbeet, waarvoor je de enkelvoudsknop moet indrukken. Bij slangebeet zou dit probleem zich niet voordoen. Met andere woorden, de enkelvoudsbeslissing voor slangenbeet zou meer tijd moeten vergen dan die voor slangebeet als en als meervoud wordt gelezen. Uit de beslissingstijden van onze proefpersonen blijkt dat het inderdaad zo is dat het indrukken van de enkelvoudsknop bij slangenbeet meer tijd kost dan bij slangebeet. Blijkbaar roept en inderdaad de meervoudsbetekenis op. Onze conclusie is dat de tussen-n de lezer ertoe brengt het eerste deel van de samenstelling als meervoud op te vatten. En dit maakt het moeilijker om in te zien dat het woord als geheel een enkelvoud is. Het argument dat de nieuwe spelling een betekenisverandering met zich mee brengt, krijgt hiermee een solide experimentele ondersteuning.

● Taalgevoel veranderd

Ons onderzoek laat zien dat het nuttig kan zijn om bij voorstellen tot spellingwijziging de gevolgen voor de lezer eerst te meten. Zonder dat deze mogelijkheid bij de besluitvorming

[p. 332]

in overweging is genomen, hebben we nu een nieuwe spelling die ons taalgevoel verandert. In de toekomst zullen woorden als slangenbeet een meervoudsbetekenis gaan krijgen. In plaats van als ‘een beet van een slang’ zullen we slangenbeet gaan begrijpen als ‘een beet zoals slangen die geven’. De betekenisloze e van de oude spelling zal zo veranderen in de betekenisdragende meervoudsuitgang en.

Ons vermoeden dat de nieuwe spelling een verandering in het Nederlands op gang aan het brengen is, kan over een twintigtal jaren empirisch getoetst worden. Maar ongetwijfeld heeft de volgende generatie de spelling dan alweer gewijzigd.

Een uitvoeriger verslag van dit onderzoek is te vinden in R. Schreuder, A. Neijt, F. van der Weide en H. Baayen, ‘Regular Plurals in Dutch Compounds: Linking Graphemes or Morphemes?’, eerder dit jaar verschenen in het tijdschrift Language and Cognitive Processes.