Onze Taal. Jaargang 67

[p. 300]

woordenboek van de poëzie
Vek
Guus Middag

Twintig jaar geleden kwam de vek in mijn leven. Tijdens een college taalkunde, te midden van allerlei zware semantiektheorieën, dook hij ineens op: de vek, meer in het bijzonder de vek die de mukken blakt. Verbazing en ongeloof, maar dit was toch werkelijk wat de docent zei, iets anders viel er niet van te maken: de vek blakt de mukken. En hij schreef het nog op ook.

Dit was kunst-Nederlands, zoveel was ons wel duidelijk. Het was onzin, maar onzin die in theorie Nederlands had kunnen zijn. Hier zagen wij het wonderlijke verschijnsel dat iedere spreker van het Nederlands meteen inzag dat ‘De vek blakt de mukken’ niets betekende, maar niettemin onmiddellijk begreep dat hier de mukken door de vek werden geblakt, en ook dat ten minste één blakker (of blakster of blakkerd) van mukken een vek was. Zonder te weten wat de zin betekende, konden we hem moeiteloos in de voltooide tijd zetten (‘De vek heeft de mukken geblakt’) of er een vraagzin van maken, met inversie: ‘Blakt de vek de mukken?’

● Vlindernetje

Het had allemaal iets te maken met de vraag of affixen en uitgangen van zichzelf betekenis hebben of alleen in combinatie met het woord waaraan ze vastgeplakt zijn. En meer in het algemeen: met de kwestie of syntaxis nu iets autonooms is (onafhankelijk van betekenis) of niet. Dat was een belangrijke vraag, maar het antwoord ontging ons, om de eenvoudige reden dat het voorbeeld zoveel interessanter was dan de theorie die ermee bewezen moest worden. Het zal niet de bedoeling van het college zijn geweest, maar in de hoofden van de toehoorders voltrok zich intussen menig semantisch proces: de onweerstaanbare neiging om betekenis aan onzin toe te kennen bijvoorbeeld, en de onwillekeurige behoefte om de niet bestaande vek van een duidelijk profiel te voorzien. Dat de vek een klein beestje was stond al wel meteen vast, en dat hij iets grappigs en sympathieks had ook, al maakte hij dan wel met zijn geblak de mukken het leven zuur. Hoeveel vekken pasten er in een schoenendoos? Dat wist je bij een onbestaand dier nooit, maar toch zeker niet meer dan drie. En dat ze zich het best met een vlindernetje lieten vangen: het stond nergens, maar dat wist iedereen.

De vrolijke stemming in het collegezaaltje moet iets met herkenning te maken hebben gehad, de herkenning van het plezier en de verwondering die ieder kind bij het leren van taal overvalt: nieuwe woorden horen, in zinnen met nog meer vreemde woorden, betekenissen vermoeden, onbekende klanken proeven, met als bijbehorende sensatie dat er nog niets vastligt en alles nog mogelijk is. Een zeldzaam gevoel van taalvrijheid, in ons geval gewaarborgd door de zekerheid dat het hier om onzin, wetenschappelijk verantwoorde onzin ging.

Jaren later kwam ik de vek weer tegen, in een gedicht van Hans Faverey, in zijn bundel Zijden kettingen (1983):

Waar zijn ze nu: die

van wie ik houd. Er zijn er
die thans dood zijn. Met sommigen
ben ik gebrouilleerd; anderen
verdwenen uit zicht. Door mij

wordt nu herhaald wat nog opbloeit
nadat het onder ons heeft ge-

woond:

dezelfde vek blaft in groene

dromen,

woedend. Noch binnen, noch

buiten

heb ik bestaan, hoe lang

ik ook duurde.

De vek moet een dichter als Hans Faverey hebben aangesproken. Een woord dat niet bestaat, maar als theoretisch artefact toch weer wel. Een woord dat al lang (sinds 1935, toen Anton Reichling het verzon) in taalkundige handboeken figureert, maar niettemin in geen enkel woordenboek te vinden is. Een onzinwoord, maar met mogelijke betekenissen, en bovendien met een zweem van vrijheid en zuiverheid omgeven. Het sloot helemaal aan bij zijn eigen wonderlijke opvattingen over poëzie, die ik nu maar even samenvat als het verlangen naar het zogenaamde zuivere, autonome, niet rechtstreeks naar de bestaande werkelijkheid verwijzende gedicht. ‘Met zinnen heb ik te maken, die zijn voor mij het belangrijkste. De inhoud van die zinnen kan me niet zoveel schelen’, vertelde hij eens, in een van de weinige interviews die hij gaf. ‘Als ik (...) op een gegeven moment de zin “de hond steekt de straat over” niet kan gebruiken, dan mag er voor mijn part ook staan “op de bomen zit mos”.’

● Componisten

Zo'n luchtige houding tegenover inhoud en betekenis is weinig gebruikelijk voor een dichter. Faverey wilde niet zozeer beschrijvingen van de werkelijkheid geven; hij wilde dat zijn gedichten zelf ‘modellen voor ervaringen’ waren, enigszins te vergelijken met het effect van muziek. Hij bekende eens ‘verschrikkelijk jaloers’ te zijn op ‘die componisten’, want ‘die zitten niet vast aan die verwijzingen’. Van bestaande woorden gebruikmaken, en dus aan verwijzingen vastzitten, maar tegelijk verlangen naar betekenisloosheid: dat leidde bij Faverey vanzelf tot problemen, en tot hoogst curieuze, net niet te vatten gedichten. Wie het vek-gedicht wil ‘begrijpen’ zal het dan ook moeilijk krijgen. De eerste regels laten zich nog als een normale klacht over verdwenen geliefden lezen, maar vanaf de zesde regel begint de betekenis ons te ontglippen. Er zal vast wel een lezing mogelijk zijn, maar zelf ben ik eerder geneigd het

[p. 301]

voorkomen van het woord vek juist op te vatten als een aanwijzing om maar van verdere duiding af te zien. En blijkt dat niet uit vek, dan blijkt het wel uit de absurde toevoeging ‘dezelfde vek’: alsof er van iets niet bestaands ook nog duplicaten zouden kunnen bestaan.

● Gegoochel

De vek van Faverey is hier niet in het gezelschap van mukken, en hij blakt ook niet. Hij blaft, als een hond, woedend, in groene dromen nog wel. Het is voor taalkundig geschoolde lezers een extra aanwijzing om maar niet naar mogelijke betekenissen op zoek te gaan. Faverey verbindt hier op hoogst eigen wijze de vek met elementen uit een andere beroemde onzinzin uit de taalkundehandboeken. Noam Chomsky verzon, met een vergelijkbare theoretische bedoeling, deze nonsens: ‘Colourless green ideas sleep furiously’. Volgens Chomsky zou iedere spreker van het Engels onmiddellijk zien dat deze zin, hoewel onzinnig, grammaticaal juist is, in tegenstelling tot bijvoorbeeld ‘Furiously sleep ideas green colourless’ - waarmee dan de onafhankelijkheid van de syntaxis ten opzichte van de betekenis bewezen zou zijn. De volstrekte ernst waarmee hier onzin be sproken werd moet Faverey zeer hebben aangesproken. En hij moet er iets van zijn eigen gegoochel met paradoxen en tautologieën in herkend hebben: een opeenstapeling van semantische onmogelijkheden (slapende ideeën, woedend slapen, kleurloos en groen), maar in een keurig grammaticaal verband.

Noteren wij dus in het woordenboek van de poëzie: ‘vek (geslacht onzeker, geen meervoud) zeker dier of ding dat mukken blakt; soms ook blaffend (uit woede) aangetroffen in dromen, in het bijzonder groene; overigens vrij zeldzaam; zie ook blakken en muk.’