Onze Taal. Jaargang 67

Afrikaans in Afrika
P.C. Paardekooper - emeritus hoogleraar Nederlandse Taalkunde, Leiden

‘Ek het een bloutjie geloop’, zegt de 20-jarige Estie Dutoit (spreek uit: Dutooi) uit Krugersdorp in Zuid-Afrika, die voor een jaar in Nederland is. Ik spring overeind en spits mijn oren, want ze bedoelt dat een ambtelijke instantie een verzoek van haar kant heeft afgewezen. ‘Gebruiken jullie een bloutjie geloop ook in een algemene betekenis?’ Ja, het Afrikaans (ook wel ‘Afro-Nederlands’) kent de uitdrukking zowel in erotische als in algemene zin.

Zou dit bloutjie lopen een van die honderden (misschien duizenden) gevallen zijn waarin het Afrikaans 17de- en 18de-eeuws Hollands bewaard heeft dat bij ons allang uitgestorven is? Ik pak het grootste woordenboek van de wereld en zoek onder blauwtje. En jawel hoor: het Woordenboek der Nederlandsche Taal geeft aan dat een blauwtje lopen nog aan het eind van de achttiende eeuw in Estie d'r betekenis voorgekomen is bij een Hollandse woordenaar (Marin) en in het tijdschrift Philanthrope uit 1758.

● Bewaard Oud Hollands

Er zijn honderden van die gevallen waarin het Afrikaans ons leert hoe

[p. 285]

het Algemeen Beschaafde Hollands van vroeger geklonken heeft. Wat nu dialect is, was vroeger beschaafd: Hooft en Vondel hebben onder elkaar koppie, huisie en bakkie gezegd, zoals ook nu nog in het Afrikaans wordt gedaan. Voor hun^*) was zelfs in deftige stijl daar legt het heel gewoon (daar lê dit). Zij zeiden skip en skool en hadden het over een hoender en een eier. Het Afrikaans heeft al die vormen vastgehouden en is dus veel en veel Hollandser als wat je nog aan dialectrestanten vindt in de uiterste hoeken van Noord- en Zuid-Holland. Je kunt geen Euro-Nederlands van vroeger bestuderen zonder grondige kennis van het Afrikaans.

Afrikaans bestaat uit Algemeen Beschaafd Afrikaans en dialect, dat vooral door ‘bruinmense’ gesproken wordt. En dat laatste heeft nog veel en veel meer oud Hollands vastgehouden als het ABA. Helaas is het vóór de Grote Omwenteling in Zuid-Afrika minder intensief bestudeerd als daarna. Dialect werd net als bij ons als ‘minderwaardig’ beschouwd, wat in taalkundig opzicht een grote vergissing is.

*) De auteur weet van het verschil tussen bijvoorbeeld als en dan, heel en hele, hen en hun, etc., maar stelt er prijs op zijn eigen keuze te maken.

● Moslimafrikaans

In elk geval hebben blanke en bruine taalkundigen die vergissing nu goedgemaakt: onder redactie van Christo van Rensburg hebben ze een voortreffelijk boekje geschreven over het Afrikaans, waarin de twee soorten allebei goed uit de verf komen: Afrikaans in Afrika. Dat vertelt over ‘die vestiging van Afrikaans in Afrika’ en gaat in op de vraag: ‘Wat het van Afrikaans geword?’ We lezen hoe het geweldig inspannende werk van de standaardisering voltooid is, en dat is natuurlijk vooral taalpolitiek heel belangrijk geweest. Geen taal heeft ontzag bij z'n eigen sprekers en bij anderen als er niet een vaste standaard is: een voorschrijvende spraakkunst plus een woordenboek en natuurlijk (ik huiver bij het schrijven) een vaste spelling.

Taalpolitiek gezien zijn dialecten enkel nadelig, maar taalkundig zijn ze een verrukking. Wat zou de Nederlandse taalkunde zijn zonder z'n rijke schat aan dialectgegevens? Hetzelfde geldt voor het Afrikaans. Zo is er in Afrikaans in Afrika veel aandacht voor het ‘bruine’ dialectische Afrikaans

•
Het Engels blokkeert in Zuid-Afrika voor miljoenen mensen de mogelijkheid om te controleren hoe hun democratie werkt.
•

van de Kaapse Moslims. Die taal is erg belangrijk geweest voor de geschiedenis van het hele Afrikaans (en voor die van het Nederlands). Want ruim een eeuw geleden is dat Moslimafrikaans in Arabisch schrift vastgelegd, onder anderen door Abu Bakr ('n Uiteensetting van die godsdiens), en daarin vinden we talloze gegevens over die oude taal, waaruit we ook veel leren over gesproken Hollands uit vroeger eeuwen.

Een paar jaar geleden verscheen Vatmaar: 'n Lewendagge verhaal van 'n tyd wat nie mee is nie: het debuut van A.H.M. Scholtz, dat aanvankelijk in zwaar dialectisch Afrikaans geschreven was, dat niet in het Engels te vertalen bleek te zijn, geen uitgever vond, door professor Wium van Zyl uit Stellenbosch vertaald werd in licht dialectisch Afrikaans en toen dé grote verrassing werd doordat dit verhaal over Bruinmensland van bijna een eeuw geleden nu plotseling de taal vond die schitterend paste bij de hele sfeer. Ik begrijp wel dat dit boek vertaald werd in geolied Euro-Nederlands, maar daarmee is de hele sfeer kapotgemaakt. Met een kleine inspanning kunnen Nederlandse lezers de originele tekst genieten, en dat zou ik ook iedereen aanraden. Iets totaal anders is een proefje van een Statenbijbelse tekst in Oranjerivierafrikaans dat ik ontleen aan Afrikaans in Afrika (blz. 70):

Die jirre is my Skawagter wat my nou innie dradewerke van sy proewe hou. Hy lei my na waterse tissenie deine in; Hy sit my siel in my lyf en trig; Hy breekslat slang se hoepelrig.

● Aantallen sprekers

Ongeveer drie miljoen ‘witmense’ en drie miljoen ‘bruinmense’ spreken Afrikaans, maar de regering van president Mandela onderdrukt die taal. Zo is bijvoorbeeld op tv en in het parlement bijna alles in het Engels. Dat is vooral een emotionele reactie op het verleden van het Afrikaans, die je kunt begrijpen zonder hem goed te keuren. Emoties zijn namelijk ook voor een taalbeleid een hele slechte basis en ondermijnen bovendien het verzoeningsbeleid dat de Zuid-Afrikaanse regering zegt na te streven. Voor een gezonde werking van een democratie is het heel belangrijk dat zo veel mogelijk mensen kunnen volgen wat er in het parlement gebeurt. ‘Meer as vyftien miljoen mense in Suid-Afrika kan Afrikaans praat en verstaan. Dit is ongeveer 48% van die land se totale bevolking’ (blz. 82). Daartegenover heeft hoogstens 3,5 miljoen mensen Engels als huistaal; dat is nog altijd minder als de helft van de groep die Afrikaans als huistaal heeft. Dat Engels blokkeert dus voor miljoenen mensen de mogelijkheid om te controleren hoe hun democratie werkt.

Afrikaans in Afrika maakt duidelijk dat ‘blank’ en ‘bruin’ Afrikaans op het ogenblik eendrachtig samenwerkend vechten tegen de ondemocratische taaldiscriminatie van hun regering. Geef ze es ongelijk!

Christo van Rensburg (red.), Achmat Davids, Jeanette Ferreira, Tony Links en Karel Prinsloo, Afrikaans in Afrika. J.L. van Schaik, Pretoria. ISBN 0 627 02244 8 Prijs ongeveer f 40,-. Inlichtingen: Nederlands Zuidafrikaanse Vereniging, 020 - 624 93 18.