Onze Taal. Jaargang 67

[p. 236]

Woordenboek van de poëzie
Sassafras
Guus Middag

In de 1000 sonnetten van Jan Kal las ik in het 226ste sonnet, geschreven in 1971, deze regels:

Twee voetbalploegen werden opgesteld
om fit te worden op het groene gras;
de dichter zegt dan: groen als sassafras
(markies De Canteclaer van Barneveldt).

Van sassafras had ik nog nooit gehoord, maar het was een woord dat mij meteen beviel. Er zat een inwendig rijm in, wat aan een woord al gauw iets grappigs en schommelends geeft (vergelijk hassiebassie, geharrewar). Hethad iets exotisch (sarsaparilla, alfalfa), maar er klonken ook inheemse woorden in door (stadse fratsen). Het zag eruit als een klanknabootsend woord, maar er dienden zich ook wel betekenisassociaties aan (‘sappig’, ‘fris’, ‘in zijn sas’). Het klonk lekker Amsterdamsig, met Bargoense ondertonen (sassen, sassepril). En op een bepaalde, taalkundig niet helemaal te bewijzen manier leek er door de klankovereenkomsten ook weleen etymologisch verband te bestaan tussen gras, groen en sassafras: alsof gras door inkorting uit groen als sassafras was ontstaan. Het woord booddus wel wat fantasiemogelijkheden, maar verder leek sassafras mij toch vooral een nonsenswoord, van dezelfde categorie als bijvoorbeeld sapperdeflap en hupseflups.

Zulke onzinwoorden komen bovendien wel meer voor in het oeuvre van de dichter waaruit hier blijkbaar geciteerd werd: de aristocratische markies met haanvoorkomen, bekend uit de Bommelverhalen van Marten Toonder, voluit Querulijn Xaverius Markies de Canteclaer van Barneveldt geheten. Men hoeft niet langte lezen in diens Verzamelde poëmen (1997) om zinnen tegen te komen als ‘Nu gaar ik kwas / en werp een stras; / nu is de moen gevangen’ of ‘'t Was grol en gloei en slomig broei / in lure, slore stirren’ of ‘Drabbend drijlt de vale struwel / in de gorsting van de kruwel.’ De nieuwvorming, in het bijzonder de nieuwvorming met archaïsche bijklank, is een van de opvallende stijlkenmerken van zijn werk.

● Hupzaden

In de verzamelbundel van de markies, waarin alleen zijn 34 voltooide verzen zijn opgenomen, bleek het sassafras-citaat aanvankelijk niet te vinden, maar het dook toevallig wel op in het nawoord van Martin van Amerongen. Het bleek te gaan om een van de vele aanzetten tot een gedicht, onvoltooid gebleven omdat de edelman in de verhalen van Bommel door omstandigheden zelden de gelegenheid krijgt zijn verzen ten einde uit te zeggen.

Mijn spraak walmt als groeisels uit de aarde,
als dansende punaises,
als sassafraskleurig gras,
als een onbeschreven kievit...

‘Als sassafraskleurig gras’: dat moet wel de vergelijking zijn waar Kal zijn ‘groen als sassafras’ aan ontleende. Het fragment is wat merkwaardig, en het is niet eenvoudig te duiden, maar het klinkt in ieder geval geïnspireerd en bepaald zangerig.

Wonderlijkis de taal van de markies bijna altijd, maar in dit ene geval is er ook een duidelijk aanwijsbare oorzaak voor zijn merkwaardige woord-en beeldkeus. Het onvoltooide fragment is afkomstig uit Tom Poes en de hupbloemerij (voorjaar 1968),waarin Super en Hieper betrokken raken bij een duister handeltje in zogenoemde ‘hupzaden’. Het gevolg is, om een lang verhaal kort te maken: flowerpower in Rommeldam. Ook de markies ontkomt er niet aan. Hij is juist onder invloed van de hupzaden als Tom Poes hem aantreft op het gazon van zijn landgoed en hem, omringd door vele vrolijk huppelende hupzaadbloemen, zijn vers hoort zeggen. Bij de aanblik daarvan weet Tom Poes al genoeg: ‘Het is voor hem ook al te laat.’

● Steenbrekend

Sassafrasleek mij dus een zelfverzonnen woord te zijn, onder invloed ontstaan, een hupzaadwoord, zoals jemig de pemig en mozes kriebel hasjiesj- dan wel wietwoorden zijn. En dat het ook nog eens via Jan Kal in de ‘officiële’ poëzie was beland, leek mij een mooi eerbetoon aan het in veel opzichten zo gefnuikte dichterschap van de markies.

Onlangs kwam ik sassafras nog een keer tegen - en wel gewoon in het woordenboek. Niet als een onzinwoord, al dan niet onder invloed ontstaan, maar tot mijn verrassing als een volledig serieus te nemen bestaand woord, met ook nog eens een interessante herkomst. Sassafras, onzijdig, geen meervoud, afgeleid van het Spaanse sasafrás, is volgens Van Dale de naam voor het hout en de bast van een laurierachtige boom (Sassafras officinale), die in het zuidelijk deel van Noord-Amerika wordt aangetroffen, in de geneeskunde gebruikt als prikkelend, transpiratiebevorderend middel. Het is ook de naam voor het aftreksel van bladeren en bast van die boom. Even verderop trof ik het nog onzinniger lijkende, maar blijkbaar al even serieus te nemen woord sassefrasjes aan. Dat schijnt een gewestelijk woord voor de knolsteenbreek te zijn - nu niet

[p. 237]

afgeleid van het Spaanse sasafrás, maarvan het Latijnse saxifraga (herba), steenbrekend kruid.

Wie er zich verder in verdiept, zal zien dat in de verschillende etymologische, artsenij- en plantenhandboeken deze twee afleidingen nog weleens door elkaar willen lopen, maar dat doet er voor de liefhebbers van de poëmen van de markies natuurlijk niet zoveel toe. Sassafras blijft een mooi woord, of men het nu aanwendt als zweetmiddel, om ‘de Pis en de Maandelyke ontlastingen te bevorderen’ of om de graveelsteen te breken.

Noteren wij dus in het woordenboek van de poëzie: ‘sassafraskleurig, zo groenals sassafras, gezegd van bijvoorbeeld gras; vergelijk ook Oleum Sassafras, naam van de lijfarts van de zieke hertog in Tom Poes en de zieke hertog (1942), een medicus die met zijn gesoigneerde voorkomen en face-à-main enige overeenkomst vertoont met het uiterlijk van de dichter Querulijn Xaverius Markies de Canteclaer van Barneveldt. Zie ook: een onbeschreven kievit.’