Onze Taal. Jaargang 67

[p. 202]

Het proefschrift van...
Martin Honcoop
Wat voor...
Marc van Oostendorp

‘Wie wil begrijpen wat iemand anders zegt, moet puzzelen. Uit de betekenis van de woorden en uit de volgorde waarin die woorden staan, moet hij afleiden wat de betekenis van de hele zin is. Hoe gaat dat puzzelen in zijn werk? En op welke puzzels loopt het menselijk brein vast? Dat zijn vragen die een semanticus wil beantwoorden.

Ik ben zo'n semanticus - ik vind het leuk om te puzzelen. Dit najaar promoveer ik aan de Rijksuniversiteit Leiden. Terwijl ik mijn proefschrift schreef, dacht ik onder andere na over de betekenis van vraagzinnen als:

1 Wat voor boeken heb jij gisteren gelezen?

Op het eerste gezicht lijkt dat misschien niet zo'n bijzondere zin, maar een semanticus smult ervan. Vooral de betekenis van de woordgroep wat voor boeken interesseerde me. In de betekenis van het woordje wat zit in ieder geval besloten dat er naar iets gevraagd wordt. Het zinsdeel voor boeken bepaalt nader waarover het gaat. Dat werkt ongeveer als volgt: bij het woord wat neem je eerst alle dingen in gedachten. Als je dan voor boeken hoort, beperk je je gedachten tot de dingen die boeken zijn.

● Gefronste wenkbrauwen

Tot zover zijn mijn bevindingen weinig spectaculair, maar er is meer aan de hand. Een spreker kan de wat-voorwoordgroep uit elkaar trekken, ogenschijnlijk zonder dat dit iets verandert aan de betekenis van de zin. Zin 2 betekent precies hetzelfde als zin 1.

2 Wat heb jij gisteren voor boeken gelezen?

Om deze zin te kunnen interpreteren, moet de luisteraar een verband leggen tussen de zinsdelen wat en voor boeken. Kennelijk is dat geen probleem, maar als we het ontkennende woordje niet tussenvoegen, gebeurt er iets vreemds. Zin 3 is heel gewoon, maar wie de vraag in 4 stelt, hoeft niet op een antwoord te rekenen, hooguit op gefronste wenkbrauwen en verbaasde blikken.

3 Wat voor boeken heb jij niet gelezen?
4Wat heb jij niet voor boeken gelezen?

Voorbeeld 4 is, net als zin 3, op de juiste manier opgebouwd. Dat hebben we gezien aan voorbeeld 2, waar de woorden in precies dezelfde volgorde stonden. Bovendien kan zin 4 nog wel als uitroep functioneren: “Wat heb jij niet voor boeken gelezen!” Toch klinkt hij als vraag niet goed. Dat zal iedereen die Nederlands spreekt, onmiddellijk inzien. De menselijke geest komt er niet uit bij deze puzzel. Dat moet iets te maken hebben met de werking van het brein.

● Rode kaft

Hoe komt dat nu? De zinsdelen wat en voor boeken moet de luisteraar samen interpreteren. Dat kan die luisteraar kennelijk best, zelfs als de zinsdelen gescheiden zijn door enkele woorden, zoals gebeurt in zin 2. Het ontkennende woordje niet doorbreekt kennelijk het verband dat de luisteraar wil leggen tussen de twee delen van de uitdrukking. Het woord niet is daarin allesbehalve uniek. Andere woorden met een ontkennend element in hun betekenis, zoals niemand en nooit, doen bijvoorbeeld precies hetzelfde. Zinnen als “Wat heeft niemand gisteren voor boeken gelezen?” of “Wat heb je nooit voor boeken gelezen?” ontsporen ook.

Diezelfde woorden doorbreken trouwens vaker het verband tussen zinsdelen. Neem de zinnen: “Jan heeft een boek gekocht. Het had een rode kaft.” Hier ligt een betekenisverband tussen een boek en het: de twee zinsdelen verwijzen naar hetzelfde ding. Als we nu van het onderwerp niemand maken, wordt dat verband doorbroken, en krijgen we iets wat we niet langer kunnen interpreteren: “Niemand heeft een boek gekocht. Het had een rode kaft.” In deze opeenvolging van zinnen sluit kennelijk het negatieve woord de eerste zin af, zodat latere zinnen niet meer naar onderdelen van deze zin kunnen verwijzen. Een zin is als het ware een foto van de wereld. Met een ontkennend woord dekken we een deel van de foto af. Alles wat er oorspronkelijk op stond, is niet meer te zien. We kunnen er dus ook niet meer naar verwijzen.

● Haperingen

Ik denk dat er iets soortgelijks aan de hand is in zinnen waarin het zinsdeel wat voor boeken gespleten wordt en ook nog een ontkenning voorkomt. Het ontkennende woord sluit de zin af voor het vraagwoord, en dus kan dat woord geen verband meer leggen met het zinsdeel voor boeken binnen in de zin. Degene die zo'n constructie probeert te interpreteren blijft met de brokken zitten.

We hebben hier een plaats ontdekt waarop het interpretatiemachientje in ons hoofd vastloopt. Dat is heel nuttig. Juist door dit soort haperingen te onderzoeken, verzamelen taalwetenschappers aanwijzingen

[p. 203]

voor de manier waarop het machientje werkt. Dat mijn vermoeden over deze hapering juist is, wordt bevestigd door andere talen. Ook daarin verbreken ontkennende woorden de verbindingen die mensen tussen zinsdelen proberen te leggen. Dat is niet zo vreemd. Die mensen spreken een andere taal, maar om betekenis te kunnen toekennen werken ze allemaal met dezelfde machinerie in hun hoofd. De grammatica's en de woorden van talen kunnen verschillen, maar de middelen die luisteraars tot hun beschikking hebben om zinnen te interpreteren, doen dat - voor gezonde mensen - niet.’