Onze Taal. Jaargang 67

[p. 200]

Teake Oppewal - Leeuwarden
Symmetrische werkwoorden

De scheikundige werkwoorden oxideren en reduceren vormen een paar apart: geoxideerd worden betekent namelijk precies hetzelfde als reduceren, en gereduceerd worden is weer gelijk aan oxideren. Bestaan er nog meer van dit soort ‘symmetrische werkwoorden’?

In de scheikunde komen twee werkwoorden voor die ook taalkundig gezien interessant zijn: reduceren en oxideren. De betekenis van deze woorden kan worden verduidelijkt aan de hand van een chemische reactie die klassiek is in het scheikundeonderwijs. Als een mengsel van ijzerpoeder en zwavelpoeder wordt verhit, ontstaat een nieuwe vaste stof, die ijzersulfide heet. Bij de reactie worden per atoom twee negatief geladen elektronen overgedragen van het ijzer naar de zwavel. De ijzeratomen krijgen daardoor een tekort van twee elektronen en worden dubbel positief geladen. Voor de zwavelatomen geldt het tegenovergestelde: die worden dubbel negatief geladen.

● Symmetrie

De elektronenoverdracht tussen ijzer en zwavel kan op twee manieren worden beschreven: vanuit het perspectief van ijzer en vanuit het perspectief van zwavel. Een chemicus kan zeggen:

1 IJzer reduceert zwavel.

Deze zin betekent: ‘ijzer staat elektronen af aan zwavel’. Maar met evenveel recht kan hij zeggen:

2 Zwavel oxideert ijzer.

Dat betekent: ‘zwavel neemt elektronen op van ijzer’. Zin 1 kan in de lijdende vorm worden gezet:

3 Zwavel wordt gereduceerd door ijzer.

Als we zin 3 vergelijken met zin 2 moeten we concluderen dat oxideren precies hetzelfde betekent als gereduceerd worden. Omgekeerd geldt dat ook voor reduceren, dat synoniem is met geoxideerd worden. De terminologie is volledig symmetrisch.

● Beroven

Analogieën met het dagelijks taalgebruik zijn altijd goede hulpmiddelen om vaktaal te verduidelijken. Maar lukt dat ook met het woordpaar oxideren - reduceren?

Alleen gelet op de betekenis kun je zin 2 omschrijven met:

4 Zwavel pakt elektronen af van ijzer.

Maar in zin 4 is ijzer niet het lijdend voorwerp, zoals in zin 2. Zin 4 kan niet op zo'n manier in de lijdende vorm worden gezet dat ijzer daarin het onderwerp wordt; dat kan wel met zin 2. Daarom is zin 4 grammaticaal gezien niet helemaal analoog aan zin 2. Beter is:

5 Zwavel berooft ijzer (van elektronen).

Zin 5 is grammaticaal wél vergelijkbaar met zin 2. Dus: oxideren is synoniem met beroven (van elektronen). De lijdende vorm daarvan is:

6 IJzer wordt door zwavel beroofd (van elektronen).

Maar dan loopt de analogie alsnog vast, want er is geen werkwoord te vinden zoals reduceren dat overeenkomt met beroofd worden en dat zich voegt in het patroon onderwerp - persoonsvorm - lijdend voorwerp.

● Trakteren

Een analogie voor reduceren is er ook, namelijk trakteren:

7 IJzer trakteert zwavel (op elektronen).

In de lijdende vorm wordt dat:

8 Zwavel wordt door ijzer getrakteerd (op elektronen).

Maar hierbij past niet de hierboven gevonden analogie ‘zwavel berooft ijzer’: in het gangbare spraakgebruik is beroven bepaald niet hetzelfde als getrakteerd worden, ook al gaat het om dezelfde overdracht. Alleen in bepaalde situaties zou het misschien kunnen:

9 De dief berooft Anton (van zijn fiets, want die staat niet op slot).

Schertsend:

10 De dief wordt door Anton getrakteerd (op een fiets, want Anton heeft vergeten 'm op slot te zetten).

De vraag is nu: bestaat er in het Nederlands behalve reduceren - oxideren een werkwoordspaar waarvoor het volgende geldt:

1. de werkwoorden beschrijven een overdrachtsproces vanuit ‘gever’, resp. ‘ontvanger’;
2. de lijdende vorm van het ene werkwoord is synoniem met de bedrijvende vorm van het andere en vice versa.

Mijn indruk is dat zo'n werkwoordspaar niet bestaat, maar zeker weten doe ik het niet. Ik ben benieuwd naar uw reacties.