Onze Taal. Jaargang 67

Honderd jaar dyslexie
Sigfried Schouws - psycholoog, Amsterdam
Van visuele stoornis tot complex taalprobleem

Twintig procent van de kinderen kampt met een raadselachtig probleem. Hoewel ze voldoende intelligent zijn en er ook verder niets vreemds met hen aan de hand lijkt, hebben ze enorm veel moeite met lezen en spellen. Hoe komt dat? En wat is eraan te doen? Deskundigen buigen zich nu al een eeuw over deze vragen.

De ouders van Sander hebben nooit iets bijzonders aan hun zoon gemerkt. Als derde kind van het gezin maakte hij een vlotte ontwikkeling door. Ook op de basisschool ging alles aanvankelijk goed: Sander was een heel sociaal joch dat graag wilde leren. Maar in groep 3 bleek dat het lezen en het spellen maar langzaam vooruitgingen. Terwijl klasgenoten hele zinnen en zelfs boekjes lazen, worstelde Sander met elk woord. Toen was voor hem de lol eraf.

● Paradox

Sander is een voorbeeld van een kind met dyslexie. Honderd jaar geleden werd deze stoornis voor het eerst beschreven, door W. Pingle Morgan in de British Medical Journal. Zijn artikel gaat over een jongen van veertien die in alles met zijn leeftijdsgenootjes mee kon komen, maar die niet kon leren lezen. Nog steeds is dit de grote paradox bij dyslexie: hoe kan het dat iemand die voldoende intelligent is en voldoende opleiding heeft gehad, toch niet kan leren lezen?

Dyslexie is op dit moment een van

[p. 199]

de meest voorkomende leerstoornissen. Onlangs werd in de Scientific American geschat dat ruwweg twintig procent van alle schoolgaande kinderen aan enige vorm van dyslexie lijdt. Behalve met lezen en spellen hebben dyslectici ook problemen met andere taalactiviteiten, zoals de juiste woorden kunnen bedenken en het gebruiken van rijm. Ook kost het hun moeite om in een lawaaiige omgeving iets te verstaan. Er zijn in de loop van de tijd zeer uiteenlopende methoden bedacht om te proberen iets aan die stoornis te doen.

● Hersenen

Vroeger zou men gedacht hebben dat Sander een visueel probleem heeft; hij ‘draait’ immers letters ‘om’. Dyslexie werd aanvankelijk dan ook wel ‘woordblindheid’ genoemd. Kinderen moesten een prismabril dragen of werden getraind in het maken van oogbewegingen.

Later meende men dat het allemaal terug te voeren is op slecht samenwerkende hersenhelften. Nog steeds zijn er dyslectische kinderen die allerlei sensomotorische oefeningen moeten doen. De laatste twintig jaar is er echter steeds meer duidelijkheid gekomen over wat de ware oorzaak is van de problemen met het leren lezen, en over de vraag wat eraan te doen is.

Vaststaat dat dyslectische kinderen op geen enkele manier blind zijn, en ook het idee van de moeizaam samenwerkende hersenhelften is achterhaald. Gebleken is dat het wel iets te maken heeft met de hersenen, maar dan op een heel andere manier dan men vroeger dacht. Uitvoerig onderzoek heeft uitgewezen dat het gaat om een afwijking in de hersenen die het verwerken van klanken van woorden ‘regelen’. Zulke hersenafwijkingen zijn vaak erfelijk bepaald.

● Decoderen

Wat gaat er bij dyslectici dan precies mis met de klankverwerking? Voordat een woord wordt herkend en verder verwerkt in het geheugen, moet het eerst in klanken worden opgedeeld. Bij het woord knop, bijvoorbeeld, gaat het dan om de klanken [kn], [ô] en [p]. Wanneer we een woord horen, gaat die ‘opdeling’ automatisch; we hoeven er niet eens bij na te denken. Maar bij het lezen gaat het niet vanzelf; het ‘decoderen’ van de op schrift gestelde klanken vereist behalve training ook een zekere aanleg. Dyslectici hebben op dit gebied onvoldoende aanleg, waardoor er als ze lezen allerlei storingen optreden, en het leesproces veel langzamer verloopt. Knop zou een dyslecticus kunnen lezen als knoop, en ook als hij er keurig knop van maakt, is de kans groot dat hij daar relatief veel tijd voor nodig heeft.

Kinderen met dyslexie lijken het meest gebaat bij een intensieve begeleiding door een psycholoog of orthopedagoog. Die begint met een uitgebreide diagnostiek. Aan de hand van psychologische tests wordt bekeken of er geen andere oorzaken van de leerproblemen zijn. Die andere oorzaken kunnen zijn: onvoldoende intelligentie, zintuiglijke problemen (horen, zien), gebrekkige kennis van het Nederlands en emotionele problemen.

Nadat vast is komen te staan dat het echt om dyslexie gaat, kan een behandeling worden begonnen die gericht is op twee activiteiten: lezen en spellen. Er zijn verschillende technieken toepasbaar om het lezen te verbeteren, afhankelijk van twee aspecten: snelheid van lezen en nauwkeurigheid. Het eerste gebeurt vaak met behulp van de computer, waarbij het tempo waarin de woorden worden ‘aangeboden’ wordt gevarieerd. De nauwkeurigheid kan worden verbeterd door met behulp van een cassetterecorder de hardop gelezen tekst op te nemen. Daarna kunnen bij het terugluisteren de fouten worden doorgenomen.

● U en uw

Naast de problemen met lezen moeten ook de problemen met spellen worden aangepakt. Voor iedereen is het moeilijk foutloos te spellen - zeker na de laatste spellingwijziging - maar voor dyslectici is het extra lastig. Want de moeite die zij hebben met het verwerken van klanken in woorden beïnvloedt ook het omgekeerde proces: het zoeken van de juiste letters bij een nog niet geschreven woord. In de eerste plaats zal ervoor gezorgd moeten worden dat het kind letters op een goede manier aan klanken koppelt. Dit is een fase waar ieder kind doorheen moet, maar bij dyslectische kinderen duurt dat proces langer. Sommige klanken en woorden geven extra problemen; u, uw en eeuw zijn wat dat betreft vrij beruchte voorbeelden.

Nadat deze basis is gelegd, kan er aandacht worden geschonken aan de regelmatigheden en regels van de spelling. Het blijkt dat als je uitgaat van de lettergreep als eenheid, je in het Nederlands met een beperkt aantal spellingregels (bijvoorbeeld die voor de verkorting of verlenging van klinkers) veel problemen kunt oplossen. Er blijft uiteindelijk een rij uitzonderingen over, maar die is nog altijd veel kleiner dan de hoeveelheid moeilijk spelbare woorden die een kind anders uit het hoofd zou moeten leren.

● Examenregeling

De beschreven methode betekent voor kinderen als Sander dat ze wel een tijdje bezig zijn - een half uurtje per week remedial teaching is niet voldoende. Naast problemen met lezen en spellen kunnen er ook nog andere verschijnselen voorkomen die (indirect) met dyslexie te maken hebben: gedragsproblemen bijvoorbeeld, en faalangst. En later, in het voortgezet onderwijs, kunnen er problemen bij komen met het leren van vreemde talen, en met begrijpend lezen en studeren. Een goede behandeling van lees- en spellingproblemen, waarvan hierboven geprobeerd is een indruk te geven, kan ook een deel van déze problemen wegnemen, maar dat alléén is niet genoeg. Extra aandacht zal noodzakelijk blijven.

Er is de laatste tijd veel verbeterd; zo bestaat er tegenwoordig een regeling die het mogelijk maakt dat leerlingen extra tijd krijgen om hun examen te maken. Maar het zal voorlopig nog heel wat jaren duren voordat kinderen als Sander alle begeleiding krijgen die ze nodig hebben.

Een goed overzicht van achtergronden en behandeling van dyslexie, geschikt voor ouders en voor docenten, is Dyslexie: een complex taalprobleem, geschreven door Tom Braams. Amsterdam/Meppel, Uitgeverij Boom, 1996. Prijs: f 29,50.