Onze Taal. Jaargang 67

[p. 190]

‘Eerst uw vader en dan uw moeder’
Nicoline van der Sijs - etymologe, Utrecht
Van onbegrip naar volksetymologie

‘Geit zei wellekome’, zingen sommige kinderen in plaats van ‘Gij zijt wellekome’. Behalve woorden ondergaan ook woordgroepen zogenoemde volksetymologische veranderingen. Onbegrip is een belangrijke oorzaak, maar ook het niet goed verstaan van de oorspronkelijke tekst.

In het meinummer van Onze Taal staat een groot aantal woorden die volksetymologisch veranderd zijn. Niet alleen woorden ondergaan volksetymologie, maar ook woordgroepen. Vooral teksten die worden voorgelezen of gezongen, kunnen gemakkelijk verkeerd begrepen worden. Minder voor de hand liggende woorden worden dan door bekende vervangen, zoals in ‘eerst uw vader en dan uw moeder’ voor ‘eert uw vader en uw moeder’, een van de tien geboden. Vooral kinderen gaan de mist in bij moeilijke lied-, psalm- of bijbelteksten. Voorbeelden zijn te vinden in de zogenoemde Juf-boekjes van H. Hoving (zoals Juf, daar zit een weduwe in de boom) uit het eind van de jaren zestig, begin jaren zeventig, waarin grappige uitspraken van kinderen zijn verzameld. Veel van de voorbeelden hieronder komen uit deze boekjes.

● Belevingswereld

Veranderingen in woorden uit geestelijke liederen, gezangen en psalmen door kinderen zijn onder andere:

-	‘Hij, de vorst der aarde, is drie gulden waard’ voor ‘Hij, de vorst der aarde, is die hulde waard’.
-	‘'t Hijgend hert, de jachthond komt’ voor ‘'t Hijgend hert der jacht ontkomen’.
-	‘Een vaste burcht is onze God. Een toevlucht voor de zwijnen’ voor ‘Een toevlucht voor de zijnen’.
-	‘O God, o God, ik kom bij U, want bij U, Heer, is verwarming’ voor ‘want bij U, Heer, is erbarmen’.
-	‘Ruwe stormen, hoge hoeden, alles om mij heen zij nacht’ voor ‘Ruwe stormen mogen woeden’.
-	‘Tel uw zegelringen’ voor ‘Tel uw zegeningen’.
-	‘Geit zei wellekome’ voor: ‘Gij zijt wellekome’.
-	‘Opent uwe mond, ijsje van mijn moeder’ voor: ‘Opent uwe mond, eist van Mij vrijmoedig’.
-	‘Moeder strijkt de was met liefde’ voor: ‘Moedig strijdt de macht der liefde’.

De vervanging kan gestuurd worden door iemands belevingswereld: het is niet toevallig dat juist het dochtertje van de bakker de liedregel ‘Stralend als robijnen’ verandert in ‘Stralend als rozijnen’ en het zoontje van een slager ‘Ontworsteld aan de slavernij’ interpreteerde als ‘Onze worsten van de slagerij’, zoals blijkt uit de boekjes van Hoving.

In voorgelezen teksten komen vergelijkbare veranderingen voor. De zin uit de catechismus ‘Wij kunnen God niet zien want Hij heeft geen lichaam’ werd door een kind geïnterpreteerd als ‘God heeft geen licht aan’. En het gebed: ‘Uw wil geschiede op aarde’ wordt ‘Willem schiet op aarde’.

● Onbekend of niet verstaan

Er zijn twee redenen waarom woorden worden vervangen door andere. De eerste is dat het oorspronkelijke woord onbekend, ongebruikelijk of archaïsch is. Er wordt dan een bekend woord voor in de plaats gezet, waarbij soms wel rekening is gehouden met de betekenis (zie ‘de jachthond komt’ hierboven), soms ook niet (‘hoge hoeden’ voor ‘mogen woeden’). Hier is sprake van een soort volksetymologie. Dit geldt voor alle tot nu toe genoemde gevallen. Het is niet toevallig dat deze alle uit kindertaal stammen: de woordenschat van kinderen is nog beperkt, en kinderen leren liederen op het gehoor, niet uit een geschreven bron. Dankzij rijm en ritme hebben de vervangende woorden altijd evenveel lettergrepen en ongeveer dezelfde klank als de woorden waarvoor zij in de plaats zijn gezet.

De tweede reden is dat de hoorder het oorspronkelijke woord niet heeft verstaan, hoewel hij het wel degelijk kent. Dat kan gelden voor de verandering ‘Gij in uw klein broekje en ik in 't mijn’ voor ‘Gij in uw klein hoekje en ik in 't mijn’. Hoekje is een heel gebruikelijk woord, dus de vervanging door broekje zal niet uit onbegrip plaatsgevonden hebben.

Ook meer wereldse liedjes worden slecht begrepen of verstaan. Ik ga er hierbij van uit dat kinderen nog niet bewust spelen met taal en zo tot verwisselingen komen. Onbegrip heeft in sinterklaasliedjes geleid tot de volgende woordveranderingen:

-	‘'t Paardje zwaar belazerd voert hem met zich voort’ voor ‘'t Paardje zwaar beladen’.
-	‘Stakkers, raakt de wilde baas’ of ‘Makke Staki wil geraas’ voor ‘Makkers staakt uw wild geraas’ (waarin Makke Staki als naam werd opgevat).
-	‘Kom binnen goede viskop’ voor ‘Kom binnen goede bisschop’.
-	‘Maar o wee, wat bitter smaakt’ voor ‘Maar o wee, wat bitt're smart’.

Onbegrip is ook de oorzaak van de verandering ‘Uren, dagen, maanden, jaren, vliegen als een schaap door 't veen’ in het oudejaarslied ‘Uren, dagen, maanden, jaren, vlieden als een schaduw heen’, ‘ons Willem wil gaan trouwen’ voor ‘Oranje van Nassouwe’ (momenteel zeer actueel!), ‘o, wat zijn we hete brij’ voor ‘o wat zijn we heden blij’ en ‘de uil zat bij Verolme’ voor ‘de uil zat in de olmen’: voor kinderen zijn schaduw, Oranje van Nassouwe, heden en olmen kennelijk onbekende woorden.

De volgende veranderingen in sinterklaasliedjes lijken te zijn ontstaan

[p. 191]

door verkeerd verstaan:

-	‘Want dat kouwe beestje is zijn neus wel waard’ voor ‘Want dat trouwe beestje is het heus wel waard’.
-	‘Een pop met knechten in het haar’ voor ‘Een pop met vlechten in het haar’.
-	‘Hoe huppelt zijn paardje, het dekt op en neer’ voor ‘Hoe huppelt zijn paardje het dek op en neer’.

● Standaardisatie

Alle genoemde voorbeelden zijn incidenteel. Dat is niet vreemd, want de officiële teksten staan in liedboeken e.d., en de fouten worden meestal in de loop van de tijd gecorrigeerd. Anders ligt dat met spreekwoorden, gezegden en vaste uitdrukkingen. Als we de herkomst hiervan nagaan, blijkt dikwijls dat de oudste vorm anders is dan de huidige. Ik volsta met een paar voorbeelden uit Nederlandse spreekwoorden en gezegden van Stoett. Voor de mast zitten luidde oorspronkelijk vermast zitten, waarbij vermast het verleden deelwoord was van een inmiddels verdwenen werkwoord vermassen ‘machteloos maken, overladen zijn’. Schuilevinkje spelen komt van schuilwinkel, en betekende dus oorspronkelijk ‘schuilen in een hoek (winkel)’. Een heilig boontje was eigenlijk een heilig bontje, waarin bontje ‘weesjongen’ betekende (zo genoemd naar zijn bonte kleding). Een heilig bontje was dus een vrome wees. Omdat wezen vroeger kennelijk niet altijd even vroom waren, ging men de uitdrukking ironisch gebruiken. Deze voorbeelden zijn gestandaardiseerd, maar dat geldt niet voor praten als een bruggeman (brugwachter) voor praten als Brugman, of iemands doopzegel lichten voor iemands doopceel lichten. Net als bij woorden vinden we dus ook bij gezegden zowel gestandaardiseerde als niet-gestandaardiseerde voorbeelden van volksetymologische veranderingen.

● Mondegreens

Het verschijnsel dat woorden in uitdrukkingen worden vervangen door andere, heeft in het Nederlands geen naam. Ze worden meestal beschouwd als malapropisme: het onbewuste gebruik van een verkeerde woordvorm als gevolg van verwarring met een andere, erop lijkende woordvorm, zoals alles over één kant scheren of de schelpen vielen me van de ogen (voor meer voorbeelden zie het door Onze Taal samengestelde boekje ‘Een slipje van de sluier’). Toch is de psychologische oorzaak een andere. In tegenstelling tot malapropismen (eigenlijk ‘versprekingen’) is de oorzaak van de hierboven gegeven veranderingen ofwel onbegrip (die gevallen noem ik volksetymologie) ofwel verkeerd verstaan.

In het Engels is er wel een naam voor het verschijnsel dat teksten verkeerd worden verstaan, namelijk mondegreen. Deze naam is in 1954 gemunt door Sylvia Wright in het artikel ‘The Death of Lady Mondegreen’, gepubliceerd in Harper's Magazine. Als kind verstond zij de laatste regel van de bekende Schotse ballade ‘The Bonny Earl of Murray’ als:

Ye [you] Highlands and ye Lowlands,
O where ha[v]e ye been?
They ha[v]e slain the Earl of Murray,
And Lady Mondegreen.

Tot haar teleurstelling bleek later dat er geen sprake was van een romantische gemeenschappelijke dood van geliefden, want de laatste regel luidde: ‘And laid him on the green.’

Illustratie: Leo Immerzeel. Uit: ‘Een slipje van de sluier’. Een opmerkelijke collectie taalkronkels verzameld door het Genootschap Onze Taal.

Op Internet zijn diverse pagina's aan het verschijnsel mondegreen gewijd. Hierop zijn alleen Engelse voorbeelden te vinden, dikwijls van popsongs. Bekende voorbeelden die op diverse pagina's genoemd worden, zijn: ‘There's a bathroom on the right’, in plaats van ‘There's a bad moon on the rise’ uit de song ‘Bad Moon Rising’ van Creedence Clearwater Revival, ‘Excuse me while I kiss this guy’, voor ‘Excuse me while I kiss the sky’ uit ‘Purple Haze’ van Jimi Hendrix, en ‘the girl with colitis goes by’ voor ‘the girl with kaleidoscope eyes’ uit de bekende Beatlessong ‘Lucy in the Sky with Diamonds’. ‘Sleep in heavenly peace’ uit een kerstliedje wordt ‘sleep in heavenly peas’.

● Oproep

Tot slot twee vragen aan de lezers van Onze Taal. Ten eerste: kent u Nederlandse voorbeelden van verkeerd verstane of begrepen liedjes of uitdrukkingen? Graag bij de voorbeelden zoveel mogelijk informatie geven: van wie de verhaspeling afkomstig is, wat diens leeftijd was, in welke situatie, of het om onbegrip of verkeerd verstaan ging, etc. Ten tweede: hebt u een suggestie voor een Nederlandse term voor het verkeerd verstaan van een tekst? Naar mijn mening is de Engelse term mondegreen ongelukkig gekozen, omdat mondegreen een niet-bestaand woord is, terwijl uit de voorbeelden blijkt dat nietherkende woorden nu juist door bestaande bekende worden vervangen.