Onze Taal. Jaargang 67

Nieuwe woorden op -heid
Marcel Lemmens - docent Faculteit Tolk-Vertaler, Hogeschool Maastricht

Er worden steeds meer woorden op -heid bedacht. Die woorden zijn geheel volgens de regels gevormd, maar toch maken sommige een nogal vreemde indruk, zoals oninteressantheid. Hoe komt dat?

In de Volkskrant van 21 januari 1995 gaven Nico Frijda, bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam, en de psychologen Willeke Bezemer en Annette Heffels een overzicht van wat volgens hen de tien vervelendste trekken van de mens zijn. Nico Frijda noemde de volgende eigenschappen:

1	Oninteressantheid
2	Ongeïnteresseerdheid
3	Ideologisch fanatisme
4	Wreedheid, op welk niveau dan ook, en onnodige agressiviteit
5	Arrogantie van de macht, hoe klein die macht ook is
6	Te onbelemmerde ijdelheid
7	Neiging tot zelfbeklag
8	Nooit eens één ogenblik van stommiteit of van genereusheid en zichzelf vergeten
9	Onoprechtheid in het voelen
10	Toegeeflijkheid jegens de eigen slechte eigenschappen 1-9

En de toptien van Willeke Bezemer en Annette Heffels zag er zó uit:

[p. 163]

1	Zelfingenomenheid
2	Slachtofferigheid
3	Uiterlijk vertoon
4	Ranzigheid
5	Schadenfreude
6	Kruiperigheid
7	Haatdragendheid
8	Krenterigheid
9	Jaloezie
10	Boemerangbegrip

Of deze lijstjes juist of volledig zijn, laat ik graag in het midden. Waar het mij hier om gaat, is de vórm van enkele woorden die erin voorkomen: zelfstandige naamwoorden eindigend op -heid.

● Productief

Volgens de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) is het maken van zelfstandige naamwoorden op -heid een productief procédé, dat wil zeggen: men kan nagenoeg onbeperkt nieuwe woorden op -heid maken. De enige voorwaarde is dat het grondwoord een bijvoeglijk naamwoord is, bijvoorbeeld lui + heid, onvolkomen + heid en teder + heid. Alle woorden op -heid in de lijstjes voldoen aan deze voorwaarde. Toch fronste ik af en toe de wenkbrauwen, om precies te zijn bij oninteressantheid, genereusheid en slachtofferigheid. En in de rest van het Volkskrant-artikel, bij de toelichting op de lijstjes, kwam ik nog het vreemd aandoende woord geboeidheid tegen.

Alle vier de woorden zijn gemaakt volgens bovengenoemde nieuwvormingsregel, en hun betekenis is wel duidelijk, zelfs zonder dat je de rest van de tekst hoeft te lezen. Waarom maken ze dan toch een vreemde indruk?

Om erachter komen wat er nu precies aan de hand is, heb ik eerst gecontroleerd of de woorden in de driedelige Van Dale zijn opgenomen. Dat is niet het geval. Maar daar is wel een verklaring voor te geven. In de inleiding van het woordenboek, in de paragraaf over voor- en achtervoegsels staat: ‘Een individuele behandeling van dergelijke woorden is niet nodig, en als het om een onbeperkt te gebruiken patroon gaat - als het type productief is - ook niet mogelijk.’ De betekenissen van de vier ‘vreemde’ woorden op -heid zijn allemaal min of meer duidelijk, zodat het inderdaad niet echt nodig is ze afzonderlijk te behandelen.

● Ongebruikelijk

De enige echte verklaring die ik kan geven voor mijn bedenkingen over bovengenoemde woorden op -heid is dat ze ongebruikelijk zijn in het dagelijks Nederlands. Maar waarom zijn ze (nog) niet gebruikelijk? Ik zal proberen een verklaring te geven.

Ten eerste zou het kunnen zijn dat bepaalde algemene eigenschappen nauwelijks of nooit voorkomen en dus niet beschreven hoeven te worden. Zo wordt in het doorsnee taalgebruik volgens mij niet gesproken over de oninteressantheid van iemand. Dat zou namelijk betekenen dat er mensen zijn die in geen enkel opzicht en voor niemand interessant zijn. Dat kan toch bijna niet. Oninteressant beschrijft een eigenschap die voor een bepaalde situatie geldt.

•
Voor veel mogelijke woorden op -heid bestaan er alternatieven die al zó goed voldoen dat er geen behoefte is aan een nieuwe vorm.
•

Daarom worden deze woorden eerder gebruikt in zinnetjes als Hij is oninteressant voor deze functie. Overigens gelden mijn bedenkingen over oninteressantheid ook voor ‘niet-menselijke’ eigenschappen. Zo kan ik een boek oninteressant vinden, maar spreek ik niet over ‘de oninteressantheid van het boek’. Dat klinkt vreemd omdat oninteressantheid geen eigenschap van het boek is. Het betreft een persoonlijke mening.

Ten tweede bestaan er voor veel mogelijke woorden op -heid alternatieven die al zó goed voldoen dat er geen behoefte is aan een nieuwe vorm. Die bestaande woorden ‘blokkeren’ een op zichzelf mogelijke nieuwvorming; omdat bijvoorbeeld het woord poes al bestaat, zal niemand behoefte hebben aan kattin. Iets dergelijks geldt voor genereusheid. Daarvoor kennen we al: generositeit, grootmoedigheid, ruimhartigheid, edelmoedigheid, mildheid, onbekrompenheid, vrijgevigheid, weldadigheid, gulheid, royaliteit - allemaal woorden die genereusheid iets overbodigs geven. En voor geboeidheid is fascinatie een frequent gebruikt alternatief.

In het geval van slachtofferigheid hebben we te maken met een nieuwvorming die op enigszins gekunstelde wijze aansluit bij de regel. Er is in feite sprake van twee nieuwvormingen tegelijkertijd. Aangezien woorden op -heid worden gevormd van bijvoeglijke naamwoorden, was het namelijk eerst nodig om van het zelfstandig naamwoord slachtoffer een bijvoeglijk naamwoord te maken. Nu is slachtofferig al een gek woord, dus slachtofferigheid is dat zeker.

● Redmiddel

Voor alle duidelijkheid: ik keur de vier woorden in het Volkskrant-artikel niet af. Ze vielen me op. Meer niet. Ze zijn gebruikt door moedertaalsprekers van het Nederlands en ze zijn het resultaat van de productieve toepassing van het achtervoegsel -heid. Op die manier worden nieuwe woorden gevormd die nuttig kunnen zijn.

Maar niet alle nieuwe woorden op -heid zijn nuttig. Soms is er sprake van onnodige doublures, zoals in:

-	een gevoel van jaloersheid (gast bij NOS-Laat, 5-2-1992);
-	de belangrijkheid van de Al (politiefunctionaris bij 2 Vandaag, 13-3-1995);
-	grote verspreidheid (de heer Hermans, Commissaris van de Koningin in Friesland, in Het Capitool, 5-3-1995).

De meer gebruikelijke vormen van deze woorden op -heid zijn jaloezie, belang en verspreiding. Het is bij deze gesproken voorbeelden niet duidelijk waarom voor de afwijkende vorm is gekozen. Misschien schoot de sprekers gewoon het juiste woord zo snel niet te binnen. Wat echter opvalt, is dat juist een vorm met -heid is gekozen. Het achtervoegsel is blijkbaar zó productief dat het als een soort redmiddel gebruikt kan worden wanneer men vastzit met woorden.