Onze Taal. Jaargang 67

[p. 164]

Woordverwerking [9]
Uitspraak
Rik Schutz (uitgever Van Dale Lexicografie) en Josée Heemskerk

Uitspraak is het stiefkind van de Nederlandse lexicografie. Voor me ligt een Frans woordenboek waarin de woorden in een klankalfabet (IPA, International Phonetic Alphabet) zijn opgenomen; achter het trefwoord staan de woorden die in de gewone Franse spelling corresponderen met de genoteerde uitspraak. Dus achter het trefwoord per lees je: ‘pair, paire, père’. Voor woorden die je alleen kent van horen zeggen en waarvan je geen idee hebt hoe je ze spelt, is dat handig. En voor woorden waarvan je je de juiste spelling niet herinnert ook, zoals [pieranjaa] of [oodeklonje]. Kom eens om zo'n boek in Nederland.

● Uitspraakproject

Voor het Nederlands hebben we een uitspraakwoordenboek dat al jaren geleden uit de boekwinkels is verdwenen (De Coninck) en een gids waarin professor Paardekooper aan de Vlamingen uitlegt hoe ze de standaardtaal moeten uitspreken. Ook die is niet meer leverbaar. Toch is er de afgelopen jaren wel het een en ander gebeurd. Twee uitgevers van woordenboeken - Het Spectrum en Van Dale - wilden allebei uitspraak gaan vastleggen. Het Spectrum was van plan een uitspraakwoordenboek tot stand te brengen (met steun van de Nederlandse Taalunie) en Van Dale wilde één bestand om uit te kunnen putten voor de uitspraakgegevens in verschillende (vertaal)-woordenboeken. Toen de uitgevers ontdekten dat ze tegelijkertijd dezelfde deskundigen aan het werk wilden zetten, besloten ze er één project van te maken. Die samenwerking zou bovendien voorkomen dat er verschillende normen voor de juiste uitspraak van woorden zouden ontstaan.

Doordat er op een slimme manier gebruik is gemaakt van computerprogramma's, is de systematiek van de uitspraakgegevens in het gezamenlijke project veel beter dan in menig ander naslagwerk. Oneerbiedig kort gezegd komt het erop neer dat een computerprogramma een aantal regels toepast waarmee letters geïnterpreteerd worden als klanken. Die klanken worden ondubbelzinnig in verschillende tekens weergegeven. In een woord als kenteken bijvoorbeeld staat de letter e voor drie verschillende klanken. In code zijn die klanken drie verschillende tekens. De code kan weer worden omgezet in een

•
Niemand zal voor de uitspraak van banaan naar het uitspraakwoordenboek grijpen, maar toch is de uitspraak van dit woord een lastig redactioncel probleem.
•

klanknotatiesysteem als het IPA, maar ook in een notatie die zo veel mogelijk op gewoon schrift lijkt. En ook, en dat is natuurlijk de leukste mogelijkheid, in echte klank, in een trilling uit een luidspreker. Die laatste mogelijkheid leek toekomstmuziek toen er met het project werd begonnen, maar tijdens de correctiefase stonden er al apparaatjes op de pc's die met een blikkerig maar goed verstaanbaar geluid coderingsfouten hoorbaar maakten waar anders misschien overheen was gelezen.

● Normkeuze

Uiteraard komt er bij het maken van een uitspraakwoordenboek meer kijken dan het schrijven van een programma dat de dubbelzinnigheden van onze spelling correct omzet in klanksymbolen. Veel leenwoorden gedragen zich volgens heel andere regels dan gewone Nederlandse woorden. Denk aan band, waar de uitspraak [bant] of [bent] afhangt van de betekenis. En zelfs wanneer je de dubbelzinnigheid van een woord als band hebt vastgelegd, en dus de computer een waarschuwing kunt laten geven bij een samenstelling als stemband ([stembant] of [stembent]), dan levert een woord als steelband weer een nieuwe verrassing op. Het eerste lid steel [steel] is als afzonderlijk woord helemaal niet dubbelzinnig, maar moet in deze samenstelling wel ineens als [stiel] worden uitgesproken.

De lastigste problemen liggen het minst voor de hand. Niemand zal voor de uitspraak van het woord banaan naar het uitspraakwoordenboek grijpen, maar toch is de uitspraak van dit woord een voorbeeld van een lastig redactioneel probleem. Dat komt doordat ook veel gewone Nederlandse woorden niet één juiste uitspraak kennen, maar op meer manieren worden uitgesproken. Er zijn mensen die [baanaan] zeggen, [bannaan] is heel gewoon, [benaan] komt algemeen voor in vlotte spreektaal, en dat kan zelfs worden afgevlakt tot [bnaan]. Niemand verwacht het hele rijtje mogelijkheden in het woordenboek, maar toch is in het uitspraakproject het verschijnsel de moeite van het registreren waard bevonden. In de codering is de eerste banaan-a dus onderscheiden van de tweede, die altijd als [aa] klinkt. Het is dan aan de redactie van een woordenboek dat voor de uitspraak gebruikmaakt van de databank met codes, om een bepaalde weergave te kiezen.

● Fransen [lope(n)]?

Een ander geval is de slot-n in werkwoorden. Die wordt vaak niet uitge-

[p. 165]

sproken, al is hij bij veel sprekers wel degelijk hoorbaar, zeker als ze nadrukkelijk voorlezen. Door die n te coderen als een klank die kan wegvallen in de uitspraak, ontstaat ook de mogelijkheid om op basis van dezelfde code bewust voor een afwijkende weergave te kiezen. Zo is er op advies van de hoofdredacteur van de Van Dale Handwoordenboeken Frans bewust voor gekozen om de slot-n af te zwakken in de editie die in Frankrijk bij uitgeverij Le Robert verschijnt. Wie zich voorstelt hoe een Fransman ons woord lopen uitspreekt, begrijpt dat de notatie [lopә(n)] een didactisch doel dient.

Voor het Basiswoordenboek van Van Dale, bedoeld voor onervaren woordenboekgebruikers op de basisschool, is niet gebruikgemaakt van het IPA, maar van een notatiesysteem dat zo veel mogelijk aansluit bij de Nederlandse uitspraakregels en minimaal gebruikmaakt van bijzondere symbolen. Wij spreken van het ‘wat & hoe-systeem’, omdat het wordt gebruikt in de taalgidsen van die naam. Ook die weergave kan eenvoudig worden afgeleid van de klankcodering. Dus ook al zien ['kεntekә(n)] en [kenteeken] er heel verschillend uit, ze zijn weergaven van dezelfde onderliggende codering voor de klanken.

En ten slotte kan straks in een elektronisch woordenboek een keuzemenu worden opgenomen waarin de gebruiker de mogelijkheid krijgt om zelf in te stellen welke klanken hij hoorbaar wil maken. Dus of hij zijn woordenboek wil laten spreken als een ouderwetse schoolmeester die een dictee voorleest, of net zo ‘onverzorgd’ als hijzelf.

Dit jaar zal bij Het Spectrum het genoemde uitspraakwoordenboek (van de hand van Josée Heemskerk en Wim Zonneveld) verschijnen.

Twee notatiesystemen
voorbeeld	IPA	wat & hoe (Van Dale)
velen	'velәn	veelen
vellen	'vεlәn	vellen
villen	'vIlәn	villen
vielen	'vilәn	vielen
vallen	'vαlәn	vallen
vale	'valә	vaale