Onze Taal. Jaargang 67

[p. 156]

Mariël Verburg - Hilversum
Maar waar komt dat kofschip nu vandaan?

Is het verhuisd of verhuist? ‘'t Kofschip’ is een vermaard hulpmiddel voor wie even niet meer weet of een voltooid deelwoord nu met een t of met een d moet eindigen. Wat hebben onze stembanden met dit ezelsbruggetje te maken?

Waarschijnlijk zijn er maar weinig ezelsbruggetjes die zo bekend zijn als het roemruchte ‘'t kofschip’ en zijn vermaarde broertje ‘'t fokschaap’. Hoewel je het soms niet zou zeggen, leert iedere scholier in Nederland deze woorden al op de basisschool als hulpmiddeltje voor de juiste spelling van werkwoorden: is de laatste letter van de stam van het werkwoord een medeklinker die in 't kofschip staat, dan eindigt het voltooid deelwoord op een t. Is de laatste letter van de stam geen medeklinker uit 't kofschip, dan krijgt het een d. En hetzelfde geldt voor 't fokschaap. Het is dus ‘hij is verhuisd’ (met een d) omdat de laatste letter van de stam van het werkwoord verhuizen een z is (de stam is het hele werkwoord minus -en), en die staat niet in 't kofschip. En het is ‘we hebben gewerkt’ (met een t) omdat de laatste letter van de stam van werken een k is, en die staat wel in 't kofschip. Op dezelfde manier wordt de regel ook gebruikt voor de verleden tijd: je schrijft ‘hij verhuisde’ (met -de) omdat de laatste letter van de stam (z) niet in 't kofschip staat, en ‘wij werkten’ (met -ten) omdat de k er wél in staat.

● Stembanden

Hoe 't kofschip werkt, is dus vrij duidelijk. Maar waar komt het eigenlijk vandaan? Waarom gebruiken we 't kofschip en 't fokschaap, en niet een ander woord? Wat is er zo specifiek aan deze twee woorden dat juist zij het tot ezelsbrug hebben gebracht?

Om deze vragen te beantwoorden, moet eerst iets meer verteld worden over de manier waarop wij klanken uitspreken. Elke klank heeft zijn eigen, specifieke eigenschappen. Die eigenschappen hangen samen met verschillende factoren: de plaats in de mond waar we de klank vormen, de stand van gehemelte, tong en lippen, het gebruik van de neusholte en het gebruik van de stembanden. Door met deze factoren te variëren, kunnen we verschillende klanken maken. Zo maken we de klanken p en b op precies dezelfde wijze (midden voor in de mond, met het neuskanaal afgesloten en met een lichte ‘plof’ van de lippen), alleen bij de b gebruiken we onze stembanden wél en bij de p niet. (Dat kun je voelen door tijdens het spreken je vingers tegen je strottenhoofd te houden.)

● Assimilatie

We hebben er moeite mee om twee klanken die op een heel verschillende manier worden gevormd, direct na elkaar uit te spreken. Als dat gebeurt, hebben we de neiging om deze klanken ‘naar elkaar toe te trekken’. Dit proces wordt wel ‘klankassimilatie’ genoemd. Daardoor spreken we bijvoorbeeld inbraak uit als [imbraak]: de b spreken we uit zonder de tong te gebruiken, terwijl we voor de n de tong wél nodig hebben. Omdat deze snelle positiewisseling van de tong moeilijk is, spreken we de n gemakshalve ook uit zonder gebruik van de tong, waardoor hij verandert in een m. En opdoen spreken we uit als [obdoen], want bij de p gebruiken we onze stembanden niet en bij de o en de d wel. Het is moeilijk om onze

[p. 157]

stembanden zo snel na elkaar ‘aan’ en ‘uit’ te schakelen, en daarom trekken we de p een beetje naar de o en de d toe door hem mét stem uit te spreken. De p wordt dan een b.

En zo werkt het eigenlijk ook met de t en de d in werkwoorden. Deze letters worden op precies dezelfde manier gevormd, alleen de d spreken we uit mét de stembanden en de t zonder. Als we nu een werkwoord hebben waarvan de stam eindigt op een letter die we met stem uitspreken, dan spreken we daarna automatisch een d uit: ‘wij verklaarden’ (en niet ‘wij verklaarten’, want de r spreken we met stem uit). En als we een werkwoord vervoegen waarvan de stam eindigt op een letter die we zonder onze stembanden uitspreken, krijgen we daarna een t: ‘wij werkten’ (en niet ‘wij werkden’, want de k spreken we zonder stem uit).

● 't Kuifschaap

Er zijn maar enkele letters die we zonder stem uitspreken, en die dus bij de vervoeging van werkwoorden een t krijgen. Dit zijn de medeklinkers t, k, f, s, ch en p. En zo komen we uit bij 't kofschip en 't fokschaap als ezelsbruggetjes om deze letters te onthouden. Maar dat had natuurlijk ook 't kuifschaap of een ander woord kunnen zijn, als er maar dezelfde medeklinkers in staan.

Nu is er nog één complicatie: als het gaat om de manier waarop we klanken uitspreken, waarom schrijven we dan geremd met een d? We zeggen immers een t op het eind. En waarom schrijven we verhuisd met een d? Ook hier spreken we een t uit, en de stemhebbende z (de laatste letter van de stam verhuiz) is al veranderd in een stemloze s. We schrijven in deze gevallen toch een d, omdat eenzelfde woorddeel zo veel mogelijk op dezelfde wijze wordt geschreven, ook al wordt het misschien in verschillende combinaties op verschillende manieren uitgesproken. Dit zogenoemde gelijkvormigheidsprincipe zorgt ervoor dat we eenzelfde woord kunnen blijven herkennen in verschillende afleidingen en samenstellingen. Als we dit principe niet zouden volgen, en woorden altijd zo zouden schrijven als we ze uitspreken, dan zouden we hoed met een t schrijven, maar hoeden met een d. Het enkelvoud hoet is dan niet meer herkenbaar in de meervoudsvorm hoeden. We zouden dan ook schrijven ‘één rip’ maar ‘twee ribben’, ‘één vlach’ maar ‘twee vlaggen’, en ‘hij heeft geremt’ maar ‘de geremde weg’. Dat vonden spellinghervormers terecht niet wenselijk, en daarom blijft in het werkwoord geremd toch een d staan, ook al spreek je die uit als t.

Wie bedacht 't kofschip?

In 1982 vroeg Joop van der Horst zich in Onze Taal af wie het ezelsbruggetje ‘'t kofschip’ precies heeft bedacht. In zijn taalcolumn in het Leidsch Dagblad beschreef Van der Horst onlangs hoe hij een jaar later opeens veel meer wist. Volgens een toen net verschenen artikel van taalkundige Jan Noordegraaf was L.A. te Winkel (1809-1868) de bedenker van 't kofschip. Te Winkel was leraar aan het gymnasium in Leiden, maar hij is bekender geworden doordat hij samen met Matthias de Vries de spelling-De Vries en Te Winkel ontwierp - en ook samen met hem begon aan het Woordenboek der Nederlandsche Taal.
In 1858 schreef Te Winkel speciaal voor onderwijzers een boekje over spelling: De Nederlandsche spelling onder beknopte regels gebragt. Vrijwel zeker komt daarin voor het eerst 't kofschip voor. Het boekje had veel succes en werd tot in de jaren negentig van de vorige eeuw herdrukt. Via alle onderwijzers die het lazen en gebruikten zal 't kofschip in brede kring bekend zijn geraakt.
Maar helemáál zeker is dit allemaal niet. Er bestaat een kans dat Te Winkel niets anders deed dan een toen al bestaand ezelsbruggetje overnemen. Als iemand een vermelding van 't kofschip van vóór 1858 kent, zou Van der Horst daarover graag bericht ontvangen. Reageren kan via de redactie van Onze Taal.