Onze Taal. Jaargang 67

Etymofilie
Mannetjesputter
Ewoud Sanders

In het najaar van 1904 maakte Koos Speenhoff (1869-1945) een liedje dat een van zijn allergrootste successen zou worden. Velen kunnen het refrein van ‘De schutterij’ nog met hem meezingen:

Daar komen de schutters,
Zij lopen zich lam,
De mannetjesputters
Van Rotterdam ...

Dit liedje - dat ook de titel leverde voor Speenhoffs memoires Daar komen de schutters - zal zeker hebben bijgedragen aan de verbreiding van het woord mannetjesputter.

Niet dat dit daarvóór helemaal onbekend was. Mannetjesputter is in 1861 voor het eerst aangetroffen, in het beroemde spreekwoordenboek van P.J. Harrebomée. Een belangrijk nadeel van dit chaotische werk is dat het zelden spreekwoorden verklaart. Harrebomée vermeldt slechts het is een mannetjes putter, samen met onder meer het is een mannetje van boter en het is een mannetje van stroo.

● Van Dale

Vóór 1900 is mannetjesputter slechts enkele malen aangetroffen, onder meer bij Justus van Maurik, maar na Speenhoffs ‘tophit’ vinden we het heel vaak. In 1906 in een Bargoens woordenboekje - met als betekenis ‘sterke kerel’ - in 1907 bij Israël Querido en vervolgens in talloze dagbladen en tijdschriften. In 1914 volgde opname in Van Dale, waarmee het woord min of meer als ingeburgerd kan worden beschouwd.

De betekenis lag overigens niet meteen vast. Sommige schrijvers gebruikten het voor ‘ongevoelig mens’, maar volgens Van Dale moest het worden begrepen als ‘mannetjeskerel’, dat wil zeggen ‘een hele baas, een hele kerel’. Koenen nam het woord pas in 1932 op en gaf een iets andere omschrijving, namelijk ‘sterke kerel, flinke man, knap in zijn vak’, een definitie die in de decennia daarvoor bij mannetjesman had gestaan.

Mannetjesputter lijkt op het eerste gezicht een woord dat zichzelf verklaart, tot je je afvraagt wat er met putter wordt bedoeld. Dat zal iemand zijn die iets uit een put haalt, maar wat? Vast geen mannetjes.

● Emmertje

Welnu, de herkomst van mannetjesputter is op twee manieren verklaard. In een publicatie uit 1983 wordt een verband gelegd met putter als volksnaam voor de distelvink. Men kan deze vogel, die vanwege zijn zang en fraaie uiterlijk al sinds de oudheid als huisdier wordt gehouden, veel leren. ‘Een veel vertoond kunstje’, aldus deze publicatie, ‘is dat ze het drinkwater letterlijk putten (ze takelen het in een vingerhoed of in een minuscuul emmertje aan een dun kettinkje op) en dat ze hun voer in een klein wagentje via een schuine plank naar zich toe trekken. Zolang ze eten en drinken staan ze op het kettinkje; op die manier houden ze hun natje en droogje binnen snavelbereik. Dus zo'n mannetjesputter (vrouwelijke zangvogels worden vrijwel nooit in kooien gehouden) kan inderdaad wel wat!’

Veel aannemelijker is wat F.A. Stoett al aan het begin van deze eeuw suggereerde. Een putter is eigenlijk ‘iemand die water put of schept’. Maar in verschillende dialecten - en ook in het Fries - werd het tevens schertsend gebruikt voor ‘drinkebroer’, voor iemand dus die een stevige borrel kan verdragen. En iemand die veel kan verdragen is een flinke kerel. Het voorgevoegde mannetjes- diende volgens Stoett tot versterking van het begrip, te vergelijken met mannetjesman en mannetjeswijf.

Overigens heeft de betekenisontwikkeling doorgezet. Volgens Van Dale wordt mannetjesputter tegenwoordig ook gebruikt voor ‘flinke vrouw’. Een steekproef in enkele digitale krantenbestanden leert dat dit juist is, maar wel zeer uitzonderlijk. Het onderzoekje leert meteen dat het woord opvallend vaak in sportverslagen voorkomt en daarnaast in artikelen over gevangenissen, het leger en de politiek - gebieden waar veel macho's rondlopen. Bovendien wordt mannetjesputter opmerkelijk vaak voorzien van een geografische aanduiding. Zo is Sean Connery ‘de Schotse mannetjesputter’ genoemd, Jonas Björkman ‘de Zweedse mannetjesputter’, Gerbrandy ‘de Friese mannetjesputter’ en Jan van Halst ‘de mannetjesputter van Enschede’.

De mannetjesputter van Enschede - klinkt daar de echo van Speenhoffs De mannetjesputters van Rotterdam in door, of lijkt dat maar zo?