Onze Taal. Jaargang 67

[p. 152]

Jan Erik Grezel
Het Nederlands op weg naar 2000

Het Nederlands wordt informeler, de taalgebruiker toleranter. In het onlangs verschenen kloeke boek Geschiedenis van de Nederlandse taal zijn maar liefst 100 (van de 600) pagina's gewijd aan recente ontwikkelingen in onze taal. Over het groeiend aantal subtalen, taalverruwing, en de toename van eufemismen.

Op de Waddeneilanden legen discobezoekers 's nachts vaak hun overladen blaas of maag op straat of in voortuintjes. De eilandbewoners hebben daar genoeg van, en daarom besloten de autoriteiten tot een lik-op-stukbeleid. Op affiches waarschuwen ze de jeugdige badgasten: ‘Piesen of kotsen op straat kost je 60 gulden.’

Wil zo'n waarschuwing zin hebben, dan moeten we de jongeren direct aanspreken, hebben de autoriteiten kennelijk gedacht. De jeugd urineert of braakt niet meer, maar piest en kotst (volgens Van Dale ‘gemeenzaam’ en ‘informeel’). Wildplassen is blijkbaar al te burgerlijk.

Wie weleens in een volle treincoupé tussen tieners terechtkomt, kan er niet doof voor blijven: het ‘cool’ en ‘kut’ is niet van de lucht. Niet iedereen neemt die termen zo gemakkelijk in de mond. Sommige woorden zijn het exclusieve eigendom van de jeugd. Als een hippe veertiger die gaat gebruiken, raken ze bij jongeren snel in onbruik. Andere woorden blijven, hun snelle opmars ten spijt, voor menigeen een schuttingwoord of krachtterm.

● Parallel

De informalisering in het taalgebruik en de opkomst van jeugdtaal zijn volgens het onlangs verschenen boek Geschiedenis van de Nederlandse taal de opvallendste ontwikkelingen in het Nederlands van na de oorlog. Het zou een reactie zijn op het verzorgde taalgebruik van de oudere generatie.

Het boek trekt voortdurend de parallel tussen samenleving en taalgebruik. Veel veranderingen in de taal zijn immers te verklaren vanuit maatschappelijke (culturele, politieke, sociaal-economische) ontwikkelingen. In het woordgebruik is dat het duidelijkst. Zonder modern autoverkeer zouden we geen ademtest, gevarendriehoek, praatpaal of spookrijder hebben. En had Nederland geen koloniaal verleden gehad, dan zouden we niemand pienter noemen en nooit van soesa spreken. Bij de verklaring van de uitdrukking dat is m'n pakkiean niet hebben we naast de externe invloed van het Indonesisch (bagian, ‘deel’, of pakaian, ‘kleding’) ook te maken met volksetymologische ver-

†
De taalgebruiker is tegenwoordig veel toleranter tegen over buitenlandse invloeden, hoe sterk de oudere generatie Engelse woorden ook moge afwijzen.
•

vorming, doordat taalgebruikers de herkomst van de uitdrukking niet meer kennen. Taal verandert niet alleen door externe maar ook door interne factoren.

● Twintigste eeuw

Geschiedenis van de Nederlandse taal beslaat meer dan negen eeuwen en neemt ook het Nederlands in België en het Afrikaans onder de loep. Maar liefst zestien auteurs leverden een forse bijdrage, onder een vierkoppige redactie. Een deel ervan is taaie kost die alleen voor historisch-taalkundigen verteerbaar lijkt. Een omstandige beschrijving van bijvoorbeeld het ontstaan van de tweeklanken ij/ei, ui en au/ou is voor taalkundige leken nu eenmaal weinig opwindend.

Maar wie wil weten wat de belangrijke ontwikkelingen in het Nederlands van nu zijn, kan volstaan met hoofdstuk 8. Volgens M.C. van den Toorn, de Nijmeegse mastodont van de Nederlandse taalkunde, die verantwoordelijk is voor de honderd pagina's over Nieuwnederlands van 1920 tot nu, geven vooral de laatste twintig jaar verrassende veranderingen in onze taal te zien. Hij put uit een omvangrijke literatuur, niet zelden van zijn eigen hand. Veel actuele taalkwesties komen ter sprake, maar soms ook al wat belegen gevallen: Chocola ben ik niet dol op, Moet kunnen, De reizigers worden verzocht, Een beetje neerlandicus en ook de Croma-constructie. In de jaren tachtig kwam dit margarinemerk met de reclamezin: ‘Hou je van vlees, braad je in Croma.’ Omdat deze constructie voor jongeren acceptabel blijkt, zijn we hier waarschijnlijk getuige van een taalverandering: dan kan weggelaten worden, ook wanneer als al ontbreekt.

● Creatief

Spectaculair noemt Van den Toorn de veranderingen in woordvormen. Met het algemene streven naar eenvoud en efficiëntie zijn samenstellingen als rauwkost, snelweg en hoogbouw ingeburgerd. Die werden vroeger bestreden als germanismen. De taalgebruiker, dat is bekend, is tegenwoordig veel toleranter tegenover buitenlandse invloeden, hoe sterk de oudere generatie Engelse woorden ook moge afwijzen.

De afleiding met -er blijkt de laat-

[p. 153]

ste 75 jaar zeer productief: naast speler, opener, vrijwilliger zijn ook zaaknamen als afknapper, lacher(tje), instinker, instapper van recentere datum. Er zijn talloze andere voorbeelden van het creatieve woordvormingsvermogen van de taalgebruiker. De vorm op -o (als in aso en demo) blijkt overigens al uit de jaren dertig te stammen. Wijdverbreid zijn tegenwoordig de zogenoemde ‘nulderivaten’: afleidingen van werkwoorden zonder kenmerkende uitgang of klinkerwisseling, zoals aanpak, leegloop, uitstoot. Vroeger kwamen zulke woorden niet of nauwelijks voor.

In de zinsbouw verandert het Nederlands wel, maar dat gaat veel geleidelijker dan in woorden en woordvormen. Bovendien speelt het verschil tussen spreek- en schrijftaal bij zinsbouw sterk mee. De herhalingsconstructie (‘Ik denk dat ik morgen niet ga, denk ik’), die in de spreektaal zeer frequent voorkomt, is nooit terug te vinden in geschreven taal.

Opvallend is de toename en de verschuiving van het gebruik van verhullende termen: eufemismen. Oorspronkelijk gebruikte men eufemismen uit bijgeloof en om bepaalde lichaamsdelen niet bij name te hoeven noemen. Tegenwoordig ligt het taboe meer op sociaal-economisch vlak. ‘Werkloosheid’ heet dan arbeidsreserve, ‘personeel ontslaan’ is een bedrijf saneren en bij uitzendbureaus werft men emballagemedewerkers als men ‘inpakkers’ bedoelt. Was je vroeger gewoon ‘aan de drank’, nu heb je een alcoholprobleem.

● Distinctiedrift

Daarnaast gebruikt de Nederlander met opzet vaker ruwe, onverhullende termen. Die kunnen binnen een decennium hun taboekarakter verliezen, afhankelijk van wie ze gebruikt. Van opsodemieteren kijkt niemand meer op. En ook niet van lullig, sinds Den Uyl dat 25 jaar geleden in het openbaar gebruikte. Volgens Van den Toorn is men ‘eraan gewend geraakt om vooral bij sexualia de dingen bij de naam te noemen’. Waarom? Men probeert flink, gedurfd of eerlijk voor de dag te komen.

In taal zien we de menselijke distinctiedrift weerspiegeld. Dat kan leiden tot taalpolarisering. Met kostuum of pantalon geef je een ander visite-

Het Nederlands divergeert. We kunnen ons afvragen of er in Nederland nog wel een ‘standaardtaal’ is.
•

kaartje af dan met pak of lange broek. Dat jongeren zich door hun taalgebruik profileren, maakt duidelijk dat zij een subcultuur vormen. Uiteindelijk probeert iedereen zich in zijn taal te onderscheiden van anderen of juist aan te sluiten bij de groep waartoe men graag behoort. Soms levert dat vermakelijke ontsporingen op in de vorm van hypercorrecties. Wie bij de slager in de chique Amsterdamse Beethovenstraat ‘ruwe ham’ bestelt, is zich te zeer bewust van het onderscheid douwen/duwen en schiet door in zijn streven naar beschaafde taal.

Toch zijn de meeste Nederlanders hoe langer hoe toleranter tegenover regionale varianten, vooral tegenover stadsdialecten. Johan Cruijff, Mien Dobbelsteen en Van Kooten en De Bie hebben bijgedragen aan de opwaardering van het Amsterdams en het Haags.

Opvallend is de toename van het gebruik van verhullende termen, zoals interieurverzorgsters voor ‘schoonmaaksters’.

Zo ontstaan er aan het eind van deze eeuw steeds meer gelijkwaardige subtalen. Het Nederlands divergeert. We kunnen ons afvragen of er in Nederland nog wel een ‘standaardtaal’ is. De angst voor het uitsterven van streektalen en dialectvarianten lijkt in dit licht langzamerhand ongegrond.

● Machteloos

De hedendaagse taalbeschouwer kan geen volkomen beeld schetsen van de veranderingen in het taalgebruik. Hij kijkt als het ware naar een eeuwigdurende wedstrijd waarin de kansen steeds weer kunnen keren en waarvan de uitslag nooit vaststaat. Bij sommige voorbeelden uit de jaren tachtig krijg ik het gevoel dat het verschijnsel al weer op z'n retour is (minco, ‘minderwaardigheidscomplex’). Anderzijds lijkt me de kreet hallo! als uitdrukking van verbazing nog lang niet verdwenen, zoals op pagina 556 staat.

Ernstiger dan dit dilemma is evenwel de machteloosheid als het gaat om verklaringen. De verbreiding van de Gooise r is heel begrijpelijk, maar het ontstaan ervan niet. Er is zoveel, verzucht Van den Toorn, dat we niet weten en nooit zullen weten.

Geschiedenis van de Nederlandse taal. Onder redactie van M.C. van den Toorn, W.J.J. Pijnenburg, J.A. van Leuvensteijn, J.M. van der Horst. Amsterdam, Amsterdam University Press, 1997.

ISBN 90 5356 234 6.