Onze Taal. Jaargang 67

[p. 132]

[Normùn] en [waardùn] [lerùn]
Opklinkende slot-n'en
Kees van der Zwan

De meeste standaardtaalsprekers spreken woorden als lopen en geven uit als [lopù] en [gevù]. Maar daar lijkt verandering in te komen. Steeds vaker hoor je de slot-n: [lopùn] en [gevùn]. Komt dat door Bolkestein? Of is het iets anders?

Een bekend lied van Herman van Veen is ‘Opzij’, uit 1979. Het begint zo:

Opzij, opzij, opzij
Maak plaats, maak plaats, maak

plaats

Wij hebben ongelofelijke haast
Opzij, opzij, opzij
Want wij zijn haast te laat
Wij hebben maar een paar minuten

tijd

We moeten rennen, springen,

vliegen, duiken, vallen, opstaan

en weer doorgaan

We kunnen nu niet blijven
We kunnen nu niet langer blijven

staan

Het is een pleidooi voor onthaasting, lang voordat minister De Boer het woord had uitgevonden. Opvallend is dat Van Veen zijn voordracht de jachtigheid meegeeft waartegen zijn lied juist ageert. Zijn rennen, springen, vliegen, duiken, vallen, opstaan en doorgaan duikelen om zo te zeggen over elkaar heen. Tegelijkertijd slaagt hij erin - en dat is geen geringe prestatie - om al die onvervoegde werkwoorden helemaal uit te spreken, dus inclusief de slot-n'en. [Rennùn], zingt Van Veen, en [springùn], en [vliegùn], en [duikùn].

De meeste standaardtaalsprekers doen dat anders. Bij werkwoordstammen op -n spreken ze die slot-n nog wel uit (‘Ik [opùn] de deur’), en bij onvervoegde vormen soms ook, bijvoorbeeld als er een klinker volgt: ‘[Fietsùn] is niet moeilijk.’ Maar meestal zeggen ze gewoon [rennù], [springù], [vliegù] en [duikù].

● Zinkend cultuurgoed

Herman van Veen is niet de enige uitzondering. VVD-leider Bolkestein is er ook een. Hij laat de slot-n'en en eigenlijk ook alle andere n'en - opklinken alsof ze nog nooit door iemand zijn ingeslikt. ‘U kunt op de VVD [rekenùn]’, zegt hij. En: ‘Men kan [hedùn] ten dage niet [regerùn] zonder zo nu en dan een paar spetters op te [lopùn].’ Het past wel goed bij zijn ook overigens nogal vormelijke (en bekakte) manier van spreken - er is namelijk een taalwet die luidt: hoe formeler de uitspraak, hoe meer die tegen de spelling aanleunt.

Zo nadrukkelijk als Bolkestein doen maar weinigen het. Maar toch. Zonder dat er nu meteen van een echte rage gesproken kan worden, valt het op dat ook andere politici de slot-n flink aanzetten. CDA-voorman De Hoop Scheffer: ‘In een gezin [lerùn] [kinderùn] zich te [hechtùn], daar [wordùn] de [normùn] en [waardùn] geleerd.’ Kamerlid J. te Veldhuis: ‘De [mensùn] zijn geemancipeerd genoeg om ook een harde boodschap te [kunnùn] [verwerkùn].’

•
Wie er eenmaal op is gaan letten, merkt dat allerlei mensen die baat hebben bij een chic imago iets aan hun n zijn gaan doen.
•

En minister Sorgdrager: ‘De heer Docters van Leeuwen laat zo nu en dan van zich [horùn].’ Veel politici naderen het spreekgestoelte, de camera of de microfoon niet zonder hun voorraad vette n'en.

Echt nieuw is het waarschijnlijk niet, dit verschijnsel. Het kan niet anders dan dat er op het ‘van nature’ formeel sprekende Binnenhof altijd wel een harde kern notoire n-zeggers is geweest. En evengoed is het moeilijk voorstelbaar dat iemand als Bolkestein al die n'en ooit níét heeft uitgesproken.

Maar - en dat is wél iets van de laatste jaren - de slot-n is ook buiten het Binnenhof steeds duidelijker gaan klinken. Wie er eenmaal op is gaan letten, merkt dat allerlei mensen die baat hebben bij een chic imago (accountmanagers, of hoe ze ook heten) iets aan hun n zijn gaan doen. Luister alleen al naar de zwaar aangezette slot-n'en in ‘Het kan toch niet zo zijn dat...’, een in die kringen razend populaire uitdrukking. Misschien hopen ze via de n wel iets van het prestige van de zo succesvolle Bolkestein te gaan uitstralen. Het zou een mooi voorbeeld zijn van de wet van het zinkend cultuurgoed.

● Verbeten

Misschien is er ook een heel andere verklaring voor die buiten ‘de politiek’ opklinkende slot-n'en. Want wanneer in de geschiedenis van het Nederlands werd de n het vaakst en het duidelijkst gearticuleerd? Antwoord: na de invoering van de omstreden nieuwe spelling in 1996. [Pannùnkoek], zei iedereen die verontwaardigd was over de nieuwe regels voor de tussen-n in samenstellingen. En wie érg boos was, deed er

[p. 133]

nog een schepje bovenop: [pannùnnkoek]. [Zielùnnpijn], [kerkùnnraad], [apùnnkop] - hoe verbetener de reactie op de nieuwe regels, hoe meer je die n'etjes ook hóórde. De mond van veel sprekers ging er op een bepaald moment als het ware gewoon naar staan, naar die n'etjes die er vroeger niet waren. En niet zelden werden ze in één moeite door ook uitgesproken waar ze helemaal niets met de nieuwe spelling te maken hadden. ‘Het wil mij niet [lukkùn] de [woordùn] [pannùnkoek] en [kerkùnraad] op te [schrijvùn].’

Bijna niemand snapt precies wanneer je nu wel en wanneer je niet een tussen-n moet gebruiken.
Menu Café Oud-Zuid in Amsterdam

Gek genoeg zou het heel goed kunnen dat naast verontwaardiging over de nieuwe spelling ook het omgekeerde een rol speelt. Het curieuze van de nieuwe regels is namelijk dat de weerstand ertegen ongeveer net zo groot is als de bereidheid ze toe te passen. Een kwestie van gezagsgetrouwheid misschien, of de behoefte te laten merken dat je niet helemaal van de straat bent. Maar bijna niemand snapt eigenlijk precies wanneer je nu wel en wanneer je niet een tussen-n moet gebruiken. Dus zal het nieuwe Groene Boekje er vaak aan te pas komen (aantal verkochte exemplaren tot nu toe: bijna een miljoen), of anders een herziene spellingchecker.

● Opgelegd voorschrift

Wat heeft dit met uitspraak te maken? Wel iets. Want wie spreekt, heeft meestal geen spellingchecker bij de hand. En dat is een probleem voor mensen die streven naar een formele uitspraak (zeg maar de accountmanagers), degenen die volgens de taalwet van hierboven immers bijna alles proberen uit te spreken wat je ook schrijft. De oplossing van hun nieuwespellingprobleem: spreek voor de zekerheid gewoon zoveel mogelijk n'en uit. Daarom zijn ze nu allemaal wat meer te horen: tussen-n'en, maar ook allerlei n'en waaraan de nieuwe spelling part noch deel heeft, zoals de slot-n'en van werkwoorden.

Veranderingen in de spreektaal gelden als een ‘natuurlijk’ proces, waarop de schrijftaal maar weinig invloed heeft. In het algemeen is schrijftaal afgeleid van spreektaal, en niet andersom. Als het waar is dat de toename van de duidelijk hoorbare slot-n behalve aan Bolkestein ook te danken is aan de nieuwe spellingregels, dan is er iets heel bijzonders aan de hand. De spreektaal heeft zich dan niet alleen laten beïnvloeden door de schrijftaal, maar ook nog eens door een van bovenaf opgelegd spelling-voorschrift - iets waarvan spreektaal zich normaal gesproken al helemaal niets aantrekt. Maar dit keer dus wel. Het gevolg: het Nieuwe-Spellings. Of misschien moeten we het wel het Bolkesteins noemen. Of nee: het Herman van Veens.

Taal in beeld
De Twijnstraat in Utrecht
Foto: Heleen Scheidemans en Geert-Jan Dussel, Utrecht