Onze Taal. Jaargang 67

[p. 130]

Tom America en de klankkleur van het Nederlands
Marc van Oostendorp

Vorig jaar verscheen de cd Tjielp tjielp, waarop Tom America gedichten van Jan Hanlo zingt op muziek die heel dicht tegen de natuurlijke klank van het Nederlands ligt. De cd werd een groot succes. Momenteel werkt America aan nieuwe stukken muziek waarin taal een grote rol speelt.

Tom America (Heerlen, 1949) volgde de Academie voor Tekenleraren in Tilburg. In 1977 richtte hij de popgroep Gasphetti op, in 1981 de meer experimentele band MAM. Met America als drijvende kracht maakte MAM tot zijn opheffing in 1995 zes LP's/cd's. Daarna legde America zich verder toe op wat hem tijdens de MAM-periode al was gaan fascineren: de combinatie van muziek en Nederlandse taal. Dat resulteerde onder meer in een getoonzette toespraak van Elco Brinkman, en vooral de succesvolle cd Tjielp tjielp (1997), waarop America met een aantal muzikanten gedichten van jan Hanlo vertolkt. Daarnaast schreef hij liedjes, onder andere voor ‘Kinderen voor kinderen’, gaf hij colleges over ‘levenslang leren’ en maakte hij een voor kinderen bestemd theaterprogramma van liedjes en sketches over twintigste-eeuwse kunst (de ‘Kunstzingshow’). Op dit moment werkt hij aan zijn ‘Nootspraak’-project, een synthese van muziek en gesproken taal: Tilburgs, Amsterdams en Brussels.

Het begon met het woord elusive. Jarenlang had Tom America platen gemaakt in het Engels, de taal waarin de meeste popmuziek nu eenmaal wordt gezongen; maar dat hij na al die jaren nog steeds in een woordenboekje moest opzoeken wat hij aan het zingen was, vond hij opeens belachelijk. Hij stopte er onmiddellijk mee, halverwege de opnamen voor de langspeelplaat waar hij toen aan werkte. Die plaat was dan ook half in het Engels en half in het Nederlands gezongen. De titel suggereerde al dat America het begin van een ontwikkeling doormaakte: Ontwik.

Tom America: muziek die recht doet aan de klanken van het Nederlands.

Sindsdien heeft hij inderdaad niet stilgezeten. ‘Het volgende project was een toespraak van Elco Brinkman, die toen minister was’, zegt hij nu. ‘Ik had op een dag eind jaren tachtig een stuk in de Volkskrant gelezen over de onbegrijpelijkheid van de taal van ambtenaren en politici. Uit balorigheid heb ik toen zo'n toespraak op muziek gezet: gewoon door goed naar de melodieën van die man te luisteren en daar een arrangement bij te maken. Zo'n politieke toespraak is daar bij uitstek geschikt voor, omdat hij bijna alleen uit vorm lijkt te bestaan, en maar een minimale inhoud heeft.’

● Tjielp

Omdat hij enthousiast was geworden door de toespraak van Brinkman, begon America aan de klanken van een taalgebruiker van een heel andere orde: de dichter Jan Hanlo. America had zichzelf ondertussen een ambitieus doel gesteld: een muziekvorm maken die de klanken van het Nederlands recht zou doen. ‘Ik hou veel van Franse, Amerikaanse en Braziliaanse muziek, maar voor Nederlandse teksten is die minder geschikt. De ritmische en melodische patronen in die muziekvormen walsen de nuances van onze taal plat.’ America maakt dan ook liever gebruik van een swingend draaiorgel dan van een ritmebox. De meeste gedichten zingzegt hij zelf, maar een Antwerps nummer laat hij vertolken door de kroegzanger Ed Kooyman. De Hanlocd Tjielp tjielp, die vorig jaar uitkwam en waarop America twaalf gedichten van de dichter verklankte, werd een groot succes. De plaat wordt vaak op de radio gedraaid; het titellied werd afgelopen jaar een tijdlang door Van Kooten en De Bie gebruikt als herkenningsmelodie.

America is nog steeds enthousiast over Hanlo. ‘Die man wist het debiele én het alledaagse onder woorden te brengen. En hij gebruikte daarbij volstrekt gewone, alledaagse taal, die hij alleen een beetje verdraaide: “Kouwetenendokter / nee warme / nee kouwetenendokter”. Het is bijna niks, en toch werkt het altijd als ik het op een podium doe. Of neem het gedicht “ik noem je bloemen etc.”. De derde regel van dat gedicht begint met de woorden ik noem je. Dan komt er een dubbele punt, en daarna alleen maar het woord mooi. Klein en eenvoudig; meer dan dat woord had hij niet nodig. Hanlo was een aquarellist met woorden.’

De Tilburgse muzikant ontleent zijn metaforen vaker aan de beeldende kunst. De muziek waaraan hij nu werkt, onder de werktitel ‘Nootspraak’, vergelijkt hij met de studies die Vincent van Gogh maakte van de boeren in Nuenen. ‘Hij hoefde het niet ver te zoeken, want hij nam de mensen die hij om zich heen zag als model. Dat wilde ik ook doen en daarom ben ik begonnen muziek te maken van het Tilburgs dialect. Dat is toch de taal die ik elke dag om mij heen hoor.’

■ Volkswijken

America nam in volkswijken gesprek-

[p. 131]

jes op met een aantal generaties Tilburgers. Van die gesprekjes maakte hij samples, fragmentjes van een paar woorden of een losse zin, die hij op een synthesizer kan reproduceren. Hij noemde het stuk ‘De vier jaargetijden’ en voerde het uit met een strijkkwartet. Onder elke toets op het toetsenbord van de synthesizer zit een korter of een langer stukje authentiek Tilburgs. America bespeelt zo op het podium een orgel van Tilburgse klanken. De strijkinstrumenten reageren op die klanken; ze laten een echo van de melodie horen of geven een muzikaal antwoord op de inhoud van het gesprokene.

De kinderen spreken over de lente en de bejaarden over de winter - in hun eigen taal. ‘De oude mensen praten bijvoorbeeld over de armoe die ze gekend hebben. Eén vrouw vertelt dat ze vroeger overal lopend naartoe gingen. “Meej d'n biltaks” noemt ze dat, met de billentaxi. Dat is helemaal geen gangbare uitdrukking in Tilburg; andere mensen hadden er nog nooit van gehoord. En toch gebruikte die vrouw haar alsof er niets vreemds mee was.’

Maar America laat het niet bij het Tilburgs. Hij wil soortgelijke projecten maken over het Amsterdams en het Brussels-Nederlands. ‘Amsterdams is waarschijnlijk het bekendst, en Brussels is het zuidelijkst. Zo heb ik in één keer bijna het hele taalgebied te pakken.’ In ieder geval blijft de muziek van America heel dicht op de natuurlijke klanken van onze taal zitten: geen popmuziek, geen chanson, geen tango, geen klassieke muziek, maar van al die dingen een beetje, en tegelijkertijd een eigen intieme, Nederlandse klank.

● Stralend plenum

Ook geschreven taal blijft Tom America op muziek zetten. Op verzoek van het Rotterdamse poëziefestival Poetry International bereidt hij voor volgende maand een optreden voor waarbij hij gebruikmaakt van de stem van de dichter Tonnus Oosterhoff. Hoewel hij hem niet kende voordat hij aan het project begon, is hij nu even enthousiast over deze dichter als over Hanlo. ‘Neem nu de titel van zijn laatste dichtbundel: (Robuuste tongwerken,) een stralend plenum. Ik heb van alleen die titel al een apart stuk gemaakt. Dat kostte me geen enkele moeite: zo'n brokje taal is vanzelf al muziek.’

Wáár Tom America ook komt, overal hoort hij taal die het waard is om op muziek gezet te worden. Als die maar oorspronkelijk en bijzonder is. ‘De taal van de schoolboekjes en Van Dale is toch meer het peloton van de taal’, zegt hij. ‘Ik ben meer geïnteresseerd in de kopgroep, de taal zoals hij echt gesproken wordt, of zoals hij wordt opgeschreven door goede dichters. De taal die ik echt mooi vind, is stekelig en moeilijk te vangen.’ Elusive noemen de Engelsen dat.