Onze Taal. Jaargang 67

[p. 118]

Interview

Cor van Bree kent de geschiedenis van onze taal als geen ander, van het oer-Hollandse Ingweoons tot de turbotaal van tegenwoordig. Hij predikt tolerantie tegenover fouten, maar toch: ‘als taalkundige accepteer ik wat ik als mens afkeur’. Een gesprek over vijftien eeuwen taalverandering.
Jan Erik Grezel

Cor van Bree

Van 1968 tot september vorig jaar was Cor van Bree verbonden aan de Rijksuniversiteit Leiden, de laatste vijftien jaar als hoogleraar Historische Taalkunde en Taalvariatie. Hij schreef o.a. Historische grammatica van het Nederlands (1987), maar ook talloze artikelen over taalvariëteit en de invloeden van talen op elkaar bij taalcontact. Voor zijn proefschrift verrichtte hij onderzoek naar het gebruik van de ‘Ik heb de band lek’-constructie in streektalen. In de toegankelijke Aula-pocket Geschiedenis van het Nederlands (1994) zijn de hoofdstukken over de 19de en 20ste eeuw van zijn hand. Ter gelegenheid van zijn afscheid werd hem een feestbundel aangeboden die een goed overzicht geeft van het brede vakgebied: Taal in tijd en ruimte (1997), onder redactie van A. van Santen en M. van der Wal.

Cor van Bree: ‘Elke variant is gerechtvaardigd’

Hij geeft nog gastcolleges maar officieel heeft hij al afscheid genomen van de universiteit. Gemakkelijk? ‘Nee. Niet dat ik de macht mis, helemaal niet, maar wel de verantwoordelijkheid - voor het vak en de vakgroep. Dat ik daar niet meer voor hoef te zorgen, dat is een rare gewaarwording.’

Sinds 1982 stond hij aan het hoofd van de vakgroep Historische Taalkunde van de Leidse universiteit. Generaties studenten zullen de ‘ablaut’ (de klinkerwisseling in bijvoorbeeld binden-bonden) en de ‘Germaanse klankverschuiving’ (bijv. pater wordt fadar) associëren met de bedachtzame Van Bree. En ook het Gotisch, tot voor kort een verplicht vak voor neerlandici en germanisten. In de sanering van het curriculum is het Gotisch gesneuveld.

Betreurt u dat?

‘Nee, als keuzevak bestaat het nog. Het trekt studenten die dol zijn op etymologie. Het Gotisch heb je beslist nodig als je je met historische grammatica bezighoudt. Bijvoorbeeld hij wil zonder t. Oorspronkelijk betekent dat “hij zou willen”. In het Gotisch wordt het al gebruikt voor “hij wil”. In die vorm is het een verleden tijd, maar het wordt gebruikt voor de tegenwoordige tijd. Of neem de sterke werkwoorden van het moderne Nederlands. Dat is een chaos. In het Gotisch kun je nog terugvinden hoe mooi en overzichtelijk het systeem geweest is.’

● Ingweoons

Van Bree wijdde zijn afscheidscollege aan het Ingweoons, ook geen alledaags onderwerp. Het Ingweoons is het kustdialect dat rond 500 in Vlaanderen, Zeeland en Holland moet zijn gesproken. Het was sterk verwant met het Engels en het Fries. Er is geen geschreven materiaal van overgeleverd.

‘Het Ingweoons is verdwenen door het contact met Frankische dialecten. Bij taalcontact is er meestal een prestigevariant: de ene taal wordt hoger aangeslagen dan de andere. Dat heeft sociaal-economische oorzaken. En wat gebeurt er? De woordenschat van de toonaangevende taal neemt men makkelijk over, de zinsbouw niet. Zinsbouw blijkt een stabiel element. Neem het Stadsfries, de taal van Leeuwarden, Sneek en Franeker. Dat is ontstaan uit een Hollands dialect dat Friezen overnamen van Hollandse immigranten. De woordenschat is Hollands, maar de zinsbouw is nog Fries. Met het Ingweoons moet net zoiets gebeurd zijn. In de Karolingische tijd (9de eeuw) hebben de Ingweonen het Frankisch overgenomen, want dat was de prestigevariant. Maar je mag aannemen dat ze de stabiele elementen uit het Ingweoons zijn blijven gebruiken.’ Zijn er aanwijsbare Ingweoonse resten in het huidige Nederlands? ‘Die vind je vooral in dialecten. Bepaalde woorden, woordvormen en klanken zijn niet vanuit de ontwikkeling van het Nederlands te verklaren: elder voor “uier” in het Hollandse dialect én de taal van Midden-Engeland, pit of pet in plaats van put. Het zijn veelal agrarische woorden en wat ik maar noem “terreinwoorden”. Ook in het standaard-Nederlands komen “ingweonismen” voor: woorden als eiland, big, en de -s bij het meervoud, in het Engels de normale uitgang, in het Duits de uitzondering! In aardrijkskundige namen vind je ook Ingweoonse relicten: gaast (in plaats van geest, “dorre grond”) in Gaasterland, en zwaag (“weide”) in Beetsterzwaag.’

● Legpuzzel

‘Het Ingweoons is een reconstructie, zoals het hele bouwwerk van de historische taalkunde één grote reconstructie is. Maar wel op basis van veel gegevens: de spellingwijze, de klankwaarde, wat “normaal” is bij taalverandering, en het gemak waarmee je woorden uitspreekt. Zo probeer je de legpuzzel van onze taalgeschiedenis

[p. 119]

stukje bij beetje compleet te maken.’

Cor van Bree: ‘Prestige bepaalt hoe taalveranderingen verlopen.’
Foto: Raymond Harper

‘Soms is er een bijzondere verklaring voor een verandering, zoals “de onzichtbarehandtheorie”. Je hebt bijvoorbeeld het woord engels. Dat was honderd jaar geleden nog dubbelzinnig: het betekende “uit Engeland afkomstig” én “als van engelen”. Die tweede betekenis is verdwenen. Hoe komt dat? Mensen gingen het woord in de betekenis “engelachtig” (dat we nu gebruiken) vermijden uit angst voor onbegrip door die dubbele betekenis. Maar het is nooit de bedoeling geweest het woord te laten verdwijnen. Het is alsof een onzichtbare hand dat woord uit de taal heeft weggenomen.’

● Dat en wat

Van Bree richtte zich steeds meer op het sociale en economische aspect van taal- en betekenisverandering. ‘Daar zijn studenten vooral ook in geïnteresseerd. Hoe komt het dat hoes verdrongen is door huis? Dat is de invloed van de Vlamingen en Brabanders geweest die in de zestiende eeuw naar Holland kwamen. Die mensen stonden hoog in aanzien. En dus namen de Hollanders hun uitspraak over.’

‘Prestige bepaalt hoe taalveranderingen verlopen. Hun als onderwerp (“Hun spreken goed Nederlands”), ik weet niet zeker of dat in Holland is ontstaan, maar het verspreidt zich nu van hieruit naar andere gebieden. Een ander voorbeeld: de opmars van de w in plaats van de d in voornaamwoorden: “het boek wat ik lees” zal de standaard worden, voorspel ik. Dat is een eeuwenlang proces: nu zijn bijna alle d's al vervangen. De betrekkelijke voornaamwoorden die en dat lijken het laatste bastion.’

Wat zijn volgens u de belangrijkste veranderingen in het Nederlands op dit moment?

‘Die liggen op het gebied van woordgebruik. Engelse leenwoorden (waar ik geen bezwaar tegen heb), veel letterwoorden (wie weet nog waar VPRO voor staat?) en brokstukken van woorden: info, expo. Vreemde samenstellingen, zoals bij nieuwe producten: halvamel. Hier in de buurt noemde een kapper z'n zaak “hairotheek”. En dan de turbotaal en de eigen taal van de jeugd: “onwijs”, of is het nu juist weer “wijs”?’

● Tolerant

‘Tegenwoordig mag er meer. Men is gelukkig toleranter, ook op het gebied van fonologische afwijkingen, bijvoorbeeld het ontstaan van tweeklanken in “een hele grote neus” (“een heile groute nuis”). Jan Stroop, de dialectoloog uit Amsterdam, zegt zelfs dat de standaardtaal aan het verdwijnen is en dat er steeds meer varianten naast elkaar komen.’ Houdt u zich als taalgebruiker aan regels, ook als u een verandering ziet aankomen?

‘Dat blijkt soms lastig. Ik heb bijvoorbeeld lang geprobeerd te zeggen: “een aantal mensen heeft”. Maar de laatste tijd zeg ik “hebben”. Daar wil ik dan wel consequent in zijn.

Ouderen gaan niet zo snel mee in taalveranderingen als jongeren en vallen juist vaak weer terug op de taal van hun jeugd. Een Zeeuwse vriendin van mij, die jaren in Amsterdam heeft gewerkt, zei laatst: “Ik ben wiste fietsen” (“wezen fietsen”). Ze had het zelf niet in de gaten. Ik had dat van haar nog nooit gehoord.’

Klachten over taalverloedering komen vooral van ouderen. Houden ze te krampachtig vast aan wat ze vroeger op school geleerd hebben?

‘Die mensen vergeten dat je vanuit taalkundig oogpunt nooit van verloedering kunt spreken. Elke taalverandering en elke variant is gerechtvaardigd. Taalgebruik kent twee principes: handel sociaal zo succesvol mogelijk en doe dat met zo weinig mogelijk woorden.’

Bent u dan niet té tolerant? U hebt zelf toch ook uw taalnormen?

‘Als taalkundige accepteer ik wat ik als mens afkeur, dat is waar. Ook ik hanteer het rode potlood. Maar als taalhistoricus weet ik dat ik “fouten” moet relativeren. Taalverandering begint vaak met zogenaamde fouten.’

[p. 120]

Het Gotisch

Het Gotisch was de taal van de uit Scandinavië afkomstige Goten die in de eerste eeuwen na Christus in Oost-Europa woonden. Toen de Europese volkeren in de vierde eeuw op drift raakten, vestigden de Goten zich rond de Pyreneeën en in Italië. Uiteindelijk gingen ze daar op in de oorspronkelijke bevolking. Het Gotisch stierf uit.
Het Nederlands en het Gotisch hebben een gemeenschappelijke voorloper in het Gemeengermaans. Wie zich in het oer-Nederlands wil verdiepen, kan niet om het Gotisch heen. Er zijn slechts enkele Gotische tekstfragmenten overgeleverd. Het belangrijkste bestaat uit driekwart van het Nieuwe Testament, door bisschop Wulfila in de vierde eeuw vertaald uit het Grieks. Daarvoor ontwikkelde hij een eigen schrift: hij wilde niet de heidense runen van de Germanen gebruiken. Hieronder de Gotische versie van Mattheüs 6:9-13 (het Onze Vader) in Latijnse transcriptie. De ‘Þ’ staat voor de ‘thorn’, een stemloze ‘th’:
9 Atta unsar Þu in himinam, weihnai namo Þein. 10 qimai Þiudinassus Þeins, wairÞai wilja Þeins, swe in himina jah ana airÞai. 11 hlaif unsarana Þana sinteinan gif uns himma daga. 12 jah af let uns Þatei skulans sijaima, swaswe jah weis afletam Þaim skulam unsaraim. 13 jah ni briggais uns in fraistubnjai, ak lausei uns af Þamma ubilin; unte Þeina ist Þiudangardi jah mahts jah wulÞus in aiwins. amen.
(9 Onze Vader die in de hemelen zijt, uw naam worde geheiligd; 10 uw Koninkrijk kome; uw wil geschiede, gelijk in de hemel alzo ook op de aarde. 11 Geef ons heden ons dagelijks brood; 12 en vergeef ons onze schulden, gelijk ook wij vergeven onze schuldenaren; 13 en leid ons niet in verzoeking, maar verlos ons van de boze. Want Uwer is het Koninkrijk en de kracht en de heerlijkheid in der eeuwigheid. Amen.)
Gotisch mag dan uitgestorven zijn, van de Groningse hoogleraar en Goten-gek W.J. Buma ging het verhaal dat hij het op congressen met vakgenoten ook sprák. Van Bree gebruikte het alleen voor de grap weleens. ‘Dan zei ik tegen mijn collega Camiel Hamans: Friu esÞ harduba (het vriest hard). Dat was eigengemaakt Gotisch, want in de bijbel vriest het natuurlijk niet.’

● Norm

‘Taaldocenten moeten zich bewust zijn van de betrekkelijkheid van de norm. Ik vind het een doodzonde als de taal die kinderen van huis uit hebben meegekregen op school wordt neergehaald. Dan krijg je wat Labov noemt “linguistic insecurity”. Kinderen gaan zich onzeker voelen over hun taalgebruik, en niets is zo funest voor je taalbeheersing als dat gevoel.’

‘In het Westlands zeggen ze bijvoorbeeld “Al is het morgen mooi weer, dan gaan we naar het strand.” Dat betekent dan: “Als het morgen mooi weer is...” In het Middelnederlands kom je die constructie al tegen, dus die heeft oude rechten. De Westlandse kinderen moeten volgens mij leren dat je met “Al is...” in het Nederlands iets heel anders uitdrukt dan in het Westlands, en níét dat het fout is wat ze zeggen.’

‘Vorig jaar gaf de Vlaamse schrijfster Kristien Hemmerechts hier een gastcollege. Zij beklaagde zich erover dat de kinderen in Vlaanderen zo slecht uit hun woorden komen in vergelijking met Nederlandse kinderen. Toen ben ik als het ware ópgesprongen en heb ik gezegd: “Dat snap ik: als je voortdurend hoort dat je zo slecht Nederlands spreekt, durf je op den duur niet meer.” Zo werkt dat.’