Onze Taal. Jaargang 67

[p. 102]

Geschiedenis op straat
Bolwerk
Riemer Reinsma

Een bolwerk is hetzelfde als een bastion: een onderdeel van een verdedigingswerk. Het was een vijfhoekig, uitspringend deel van de wal van een vesting, fort of schans. Op plattegronden van oude steden zijn de oude bastions vaak nog te herkennen als driehoekige uitstulpingen in de singelgracht. De herinnering aan deze oude verdedigingswerken is bewaard gebleven in ongeveer veertig straatnamen: van Appingedam tot Zierikzee, van Hoorn tot Huissen.

● Hol en bol?

Bolwerken begon men in de vijftiende eeuw te bouwen. Het woord is voor het eerst aangetroffen in 1477. Men vermoedt dat het is gevormd uit het Middelnederlandse woord bol (‘boomstronk’) en werk. Het zou dan oorspronkelijk niet de aanduiding zijn geweest voor een aarden fortificatie, maar voor een palissade, een omheining van palen. Er is in het verleden nogal wat verwarring geweest over de etymologie van bolwerk. Het tweede lid van de samenstelling laat weinig te raden over, maar bol? Simon Stevin, meer deskundig op het gebied van vestingen dan op dat van etymologie, schijnt in de veronderstelling te hebben geleefd dat het hier om bol in de betekenis ‘hoofd, kop’ gaat. En of tijdgenoot Constantijn Huygens de herkomst doorgrondde, is evenmin zeker. In ieder geval speelde hij in zijn puntdicht ‘Fortificatie’ met een heel andere betekenis van bol. Hij kent er zelfs een andere woordsoort aan toe:

Wy maken Steden sterk met holl' en

bolle wercken,

Met voll' en drooge gracht: wat

winnen wy met stereken (= ‘ver-

sterkingen aanbrengen’)?

Bolwerken deden vaak dienst als kerkhoven. Het keurboek van Leiden (1658) schreef dat zelfs dwingend voor: ‘Men sal de begravinge van de afgestorven Lichamen binnen dese Stadt doen (...) alleenlijck op de Begraefplaetsen op de Bol-wercken deser Stede.’ Ook de schrijver Jonathan (pseudoniem van J.P. Hasebroek) maakte melding van dit gebruik. In zijn boek Waarheid en droomen (1840) schreef hij: ‘Men stopt ze (= de lijken van de armen) in eene greenenhouten kist, draagt ze, alsof - de Hemel vergeve mij! - alsof hun overschot een kreng ware, waarvan men het gezigt aan anderen behoort te sparen, langs achterstraten naar een afgelegen bolwerk.’

● Terugontlening

In de negentiende eeuw begon men overal in Europa de bolwerken en masse af te breken. En nu sloeg de ironie toe. In tweevoud zelfs. Ten eerste werden de dreigend ogende militaire bouwwerken meestal omgevormd tot vredige wandellanen, zodat ze geheel in hun tegendeel verkeerden. Zo werden de bolwerken van Haarlem, nadat ze in 1821 geslecht waren, door de landschapsarchitect Zocher omgeschapen tot wandelplantsoenen.

Naarden-Vesting
Foto: Stadsarchief Naarden

Maar ook de geschiedenis van het woord zelf vertoont een paradox. In de dertiende eeuw moet het Middelnederlandse woord bolwerk naar het Franse taalgebied ‘geëxporteerd’ zijn. Daar werd het na verloop van tijd vervormd tot boulevard. Dit woord had toen dezelfde betekenis als zijn Nederlandse tegenhanger en duidde dus een aarden verdedigingswerk aan. Begin negentiende eeuw waren de bolwerken echter nutteloos geworden en men begon ze, ook in Frankrijk, te slopen en er wandellanen op aan te leggen. Het woord boulevard kreeg in het Frans een nieuwe betekenis: ‘wandellaan rondom een stad, op de plaats waar de stadswal lag’; in deze betekenis werd het voor het eerst gebruikt in een Franse bron uit 1803. En nu nam de taalgeschiedenis een curieuze wending: in Nederland ‘leenden’ we het Franse woord terug in de nieuwe betekenis ‘wandellaan’.

Zelden zijn bolwerken nog in hun oorspronkelijke gedaante te zien. Een van de weinige uitzonderingen die zich aan hun bestemming als wandelplantsoen hebben weten te onttrekken, vinden we in Naarden: zes ongenaakbare, steile vijfhoeken rijzen hier imposant op uit de vestinggracht en weten zelfs nu nog de suggestie te wekken van militaire grimmigheid.