Onze Taal. Jaargang 67

[p. 103]

woordenboek van de poëzie
Schotelvodden en lappen
Guus Middag

Een grijze, regenachtige meidag in Parijs. Herman de Coninck liep somber peinzend, vervreemd, van doodsgedachten vervuld langs de Seine en keek om zich heen en noteerde, in zijn gedicht ‘Parijs, 1 mei’ (in Schoolslag, 1994):

Boven regent het, wind verplaatst

grijs.

Een meeuw schotelvodt zich verloren

over de Seine.

‘Schotelvodt’? Dat moet een vervoeging zijn, derde persoon enkelvoud tegenwoordige tijd, van een werkwoord schotelvodden. Ik schotelvod, jij schotelvodt, wij hebben geschotelvod? Het werkwoord is in geen enkel woordenboek te vinden. Het zal wel moeten worden opgevat als een nieuwvorming, afgeleid van het zelfstandig naamwoord schotelvod.

● Afwaspraktijk

Een schotelvod is volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal een nog alleen gewestelijk gebruikt woord voor een lap waarmee men het vaatwerk omwast. Schotelvod is een ander woord voor ‘schoteldoek’, en dat is weer een ander woord (in Zuid-Nederland, Groningen en Friesland nog steeds in gebruik) voor ‘vaatdoek’. Schotelvod en schoteldoek (en ook vaatdoek) ontlenen hun benaming aan een vroegere afwaspraktijk, toen er bij het wassen en drogen onderscheid werd gemaakt tussen de meer edele delen van de vaat (de glazen en de theekopjes, gereserveerd voor de zogenoemde theedoek) en de rest waarbij het er niet zo op aankwam: de schotels e.d., waarvoor de schoteldoek of vaatdoek gebruikt werd. Daarnaast werd de schoteldoek ook zonder problemen gebruikt als lap om de gootsteen mee af te vegen, een dubbelfunctie die tegenwoordig om hygiënische redenen niet meer wenselijk wordt gevonden. Voor de afwasfunctie zijn inmiddels afwasborstels en schuursponsjes uitgevonden, zodat voor schoteldoek en -vod en vaatdoek alleen nog het gore gootsteenwerk is overgebleven.

● Smoezelig

De zich schotelvoddende Parijse meeuw van De Coninck was daar boven de Seine dus niet aan het theedoeken, maar aan het vaatdoeken. Wat zouden we ons bij zo'n vaatdoekvlucht moeten voorstellen? Vanuit ornithologisch standpunt is het geen gebruikelijk beeld voor de karakteristieke vliegbewegingen van de meeuw. Vermoedelijk speelt de gevoelswaarde van het woord schotelvod hier eerder mee. Morsig weer, sombere gedachten, eenzaamheid, een verloren meeuw: dat kan al uit zichzelf het beeld oproepen van een natte en viezige lap, een vod, achteloos achtergelaten op het aanrecht. En ter bevestiging van deze smoezelige associaties kan ook nog gewezen worden op enkele andere betekenissen van schotelvod, allemaal negatief: dienstmeisje voor het vuile werk; slons, slordige vrouw; ontuchtige vrouw, slet (omdat iedereen zich aan haar afveegt en haar dan weer wegwerpt?); man zonder karakter (een slappeling, zo slap als een vaatdoek?). Erg sierlijk zal de vlucht van de meeuw in ieder geval niet geweest zijn. Noteren wij dus voorlopig in het woordenboek van de poëzie: ‘zich schotelvodden [letterlijk “zich vaatdoeken”]: zich onhandig en onsierlijk, als een vaatdoek, vliegend bewegen, gezegd van meeuwen, inzonderheid van meeuwen bij somber weer boven de Seine in Parijs.’

● Achterhoede

In het lemma kan eventueel nog worden verwezen naar een andere alledaagse vogel, de kraai, gesignaleerd in een ander buitenland, Italië, die in zijn vlieggedrag opmerkelijke overeenkomsten vertoonde met deze Parij se meeuw. In Toscane zag Willem van Toorn ooit door een verrekijker (in ‘Een kraai bij Siena’):

Hoe een kraai vliegt over de heuvels
bij Siena: een verkreukelde zwarte lap
boven het koperen landschap.

Ook hier wordt weinig gracieus gevlogen, en ook hier wordt een beeld gekozen uit de achterhoede van de schoonmaakattributen: een lap, en nog wel een verkreukelde lap. Van Toorn vermoedt verderop in het gedicht dat de kraai, van huis uit geen groot vlieger, bij het zien van de sierlijke zwaluwen heeft gedacht ‘waarom zij wel verdomme?’ en toen maar gewoon is opgestegen. Gemakkelijk gaat het niet, en vermoedelijk ‘werkt (hij) zich rot (...) met die averechtse vleugels’, maar het lukt hem, de zwarte lap: ‘hij lapt het toch maar.’ Van Toorn verbindt dus, net als De Coninck, het zelfstandig naamwoord op eigen wijze met een werkwoord.

Lappen, in de uitdrukking het (hem) lappen, komt volgens het WNT van lappen in de betekenis ‘knoeierig naaien, repareren, oplappen’. Maar voor deze gelegenheid leidt Van Toorn het werkwoord graag af van het substantief lap. Noteren wij dus in het woordenboek van de poëzie bij het lemma lappen de uitdrukking het lappen: ‘moeizaam vliegen, als een lap, na zich met veel kunst- en vliegwerk omhoog begeven te hebben; gezegd van zwarte vogels, in het bijzonder van kraaien in de heuvels bij Siena; vergelijk ook het verwante schotelvodden, gezegd van witte vogels, zoals de meeuw.’