Onze Taal. Jaargang 67

van woord tot woord
Grond
Marlies Philippa

Het is niet altijd gemakkelijk om met beide benen op de grond te blijven staan. Als je de grond ingeboord wordt of als iemand je de grond in trapt, voel je al snel de bodem onder je voeten wegzinken. Je gaat door de vloer. En waar beland je dan? Ondergronds, in een onderaardse tunnel, in de kelder of in het souterrain.

● Vreemde reizen

Souterrain is een buitengewoon doorzichtig woord. Het is samengesteld uit het Franse sous ‘onder’ en terrain ‘terrein’. Het betekent dus gewoon ‘onder de grond’. Andere ‘ondergrondse’ woorden kan men soms minder simpel duiden, al zijn er die met graven te maken hebben, zoals graf en loopgraaf, maar ook gracht. Dit laatste woord heeft zich ontwikkeld uit graft. Je graaft een graft. Zo'n overgang van -ft naar -cht is typisch Nederlands. Vergelijk het Duitse Luft maar met het Nederlandse lucht. En het Engelse soft met zacht.

De verleden tijd van graven is groef. Daaruit zijn de groef en de groeve ontstaan. Een groeve is een soort mijn. Terwijl de woorden graf en groef van eigen bodem stammen, hebben we mijn ontleend aan het Franse mine, dat van Keltische oorsprong is. Zo bestaat in het Iers - een Keltische taal - het woord mein ‘erts’. In Frankrijk woonde vroeger ook een Keltisch volk, de Galliërs - wat alle Asterixlezers weten - en in het Frans zijn dan ook heel wat Gallische woorden bewaard gebleven. Deze talen zijn gegrond op het Latijn. Evenals het Nederlands nam het Engels - een Germaanse taal op Keltisch grondgebied - mine over van het Frans. Het Engelse mine komt dus niet rechtstreeks uit het Keltisch. Woorden maken soms vreemde reizen!

● Watertunnels

Het Engelse woord voor gracht is canal. In het Nederlands heeft kanaal een net iets andere betekenis dan gracht. Grachten zijn er alleen binnen de steden, maar kanalen ook daarbuiten. Bovendien hoeft een kanaal niet per se gegraven te zijn: er kan ook een zee-engte mee worden aangeduid. Het Russisch heeft het woord als kanál van ons overgenomen in de tijd van Peter de Grote. Het Engelse canal en het Nederlandse kanaal zijn beide afkomstig van het Franse canal, dat zich ontwikkeld heeft uit het Latijnse canalis, een afleiding van canna ‘riet, pijp’ - een soort tunnel dus. Het woord tunnel zelf kennen wij pas sinds 1834. Het komt van het Engelse tunnel, dat vanaf 1782 gebruikt werd in de betekenis ‘onderaardse gang’. Daarvoor betekende het ‘gewelf’. Het Engels heeft het van het Franse tonnelle, dat later tonneau geworden is. Tonnelle is met het achtervoegsel -elle afgeleid van tonne, een Franse ontlening aan het middeleeuws-Latijnse woord tunna ‘wijnvat’, waar ook onze ton vandaan komt. Tunna was oorspronkelijk Gallisch.

● Romeinse bouwkunst

Bij kelder hebben we te maken met een Latijns leenwoord uit de Romeinse tijd. De Romeinen waren meesters in de bouwkunst en dat kunnen wij nog in heel wat woorden terugvinden. Bijvoorbeeld in straat, mum, venster, kamer, zolder en kelder. Zoals donder ontstaan is uit donner (en dat weer uit Donor), zo hebben ook zolder en kelder een secundaire d. Ze zijn via soller en keller respectievelijk ontstaan uit de Latijnse woorden solarium ‘plat dak waar de zon op schijnt’ en cellarium ‘koele plaats om de spijzen te bewaren’. De c werd in die tijd in het Latijn nog als een k uitgesproken. Als dat niet zo was geweest, dan hadden wij nooit een k kunnen hebben in kelder en keizer. Maar bij Caesar zeggen wij een s en bij cel ook. Dat komt omdat men de naam van de eerste keizer in latere eeuwen anders uitsprak en omdat cel ook pas in een latere tijd ontleend is aan het Latijnse cella. Toen duidde de c voor een e geen k-klank meer aan.

Vloer is te vergelijken met het Duitse Flur ‘gang, veld’ en met het Engelse floor ‘bodem, verdieping’. Ook in het Middelnederlands heeft vloer ‘verdieping’ betekend. Het woord bodem, ten slotte, is verwant met het Latijnse fundus ‘bodem, grond’, dat in het Frans geleid heeft tot fond en waarvan funderen en fundament zijn afgeleid. Drink je een glas ‘ad fundum’ uit, dan doe je het in één teug; je gaat tot de bodem.