Onze Taal. Jaargang 67

Reacties

■ Timponiemen
Bruno van Moerkerken - Amsterdam

Over het algemeen ben ik erg te spreken over de kwaliteit van de artikelen in Onze Taal, maar in het decembernummer van 1997 trof ik iets aan waardoor ik toch echt even ging twijfelen. Iemand stuurt een ingezonden brief en maakt daarin melding van een verschijnsel dat hem is opgevallen: in verschillende talen worden dezelfde zaken aangeduid met verschillende woorden die echter uit dezelfde letters bestaan. Voorbeeld: appel/apple, parel/pearl/perla, NATO/OTAN. Hoewel iedereen die wat talen spreekt en af en toe over de grens kijkt hiervan weet, is het leuk dat mensen eens wat meer in detail naar taal kijken en daarover schrijven.

Maar de reactie van Jules Welling in het decembernummer is werkelijk van lagereschoolniveau. De briefschrijver wordt behandeld als een kind van acht dat de meester vertelt dat hem iets is opgevallen aan een paar woordjes, waarop de meester reageert met superlatieven als ‘een prachtige vondst’, ‘met recht een curiosum’ en ‘de eerste die het verschijnsel naar de oppervlakte bracht’. Welling besluit zelfs het curiosum meteen maar naar briefschrijver Timp te noemen: timponiemen.

Het verschijnsel komt ook bínnen een taal voor: metre/meter; centre/center in respectievelijk het Engels en Amerikaans Engels. Nu ben ik vast de eerste wie dit is opgevallen en die het heeft geschreven.

■ Culpabiliseren
Frans van Bladel - redacteur, Antwerpen

In het januarinummer beschrijft Ton van der Wouden ‘enkele Vlaamse taaleigenaardigheden’, waaronder culpabiliseren. Als Vlamingen iemand culpabiliseren (het woord staat niet in Van Dale), dan beschuldigen zij iemand, geven zij iemand de schuld, schrijft Van der Wouden. Vergist hij zich niet? Hij weet toch dat Vlamingen nog altijd proberen Franse woorden in het Nederlands in te lijven. Waarom dan niet even gekeken naar wat culpabiliseren in het Frans betekent? Niet ‘beschuldigen’, ‘de schuld geven’, maar ‘een schuldgevoel geven’, ‘een schuldgevoel oproepen’. Zo citeer ik, om het Nederlanders gemakkelijk te maken, uit Van Dale's Groot Woordenboek Frans-Nederlands. Het citaat dat Van der Wouden als voorbeeld geeft: ‘ik wil degenen die die huiszoekingen hebben gedaan, niet culpabiliseren’, betekent helemaal niet: ‘ik wil ze niet beschuldigen’, maar ‘ik wil ze geen schuldgevoel aanpraten’. Omdat ze bij die huiszoekingen niets gevonden hebben, hoeven ze zich nog niet schuldig te voelen.

Misschien kunnen we culpabiliseren toch maar beter in het Nederlands inlijven. Dat zou een relevante nuance in de Nederlandse taal introduceren.

■ Vlaamse taaleigenaardigheden
Luc Pay - Brecht

De heer Van der Wouden verlustigt zich op bladzijde 14 van het januarinummer zoals zovelen voor, met en wellicht na hem, aan zogenoemde ‘Vlaamse taaleigenaardigheden’. Nederlanders zullen het nooit leren, hè? Hoe dikwijls moeten we hun nu nog proberen diets te maken dat het bij de meeste van deze ‘eigenaardigheden’ die (in dit geval door Van der Wouden) gesignaleerd worden, gaat om fouten of slordigheden of dialectismen of hoe je ze ook wilt noemen, die in Vlaanderen absolúút niet algemeen gangbaar zijn. Het woord muilen voor ‘tongzoenen’ bijvoorbeeld ken ik, als Antwerpse dialectspreker, helemaal niet: ik heb het zelfs nog nooit, waar dan ook in Vlaanderen, gehoord. Toegegeven, ik ben nog niet overal in Vlaanderen op bezoek geweest, maar dit is toch gewoon dialect, zou ik denken. Spreken mensen in Nederland dan misschien helemaal geen dialecten meer? En zo ja, moeten we die dan in Vlaanderen ook als ‘Nederlandse eigenaardigheden’ gaan bestempelen?

[p. 85]

■ Verklikkerbig
Bob Paulus - Oostende

Frank Jansen bespreekt op bladzijde 11 van het januarinummer het woord verklikkerbig in de betekenis ‘gezonde big die tussen de varkens in mogelijk besmette stallen wordt geplaatst om na te gaan of het pestvirus nog aanwezig is’. Ik ken nog een andere verklikkerbig. Voor een lieve vriendin aan wie het snoepen om gezondheidsredenen verboden werd, kochten wij ook een ‘verklikkerbig’ - dat wil zeggen een miniatuurvarken van kunststof. Je stopt het in de kast waar de lekkernijen bewaard worden. Is de verleiding te groot en open je behoedzaam de kast, dan knort het beest dat het een lieve lust is. Je loopt rood aan, want behalve de publieke vermaning is er nog de waarschuwing voor wat je te wachten staat als je weer gaat snoepen. Dit soort klikken ligt al dicht bij menselijke gedragingen - varkens blijken wel meer menselijke eigenschappen te bezitten.

Proactief
Mr. E. Postmus - Houten

Op bladzijde 9 van het januarinummer constateert de Taaladviesdienst dat het woord proactief betrekkelijk nieuw is. Als juridische term bestaat het echter al langer. Tijdens mijn rechtenstudie in de tweede helft van de jaren tachtig ben ik het woord een aantal malen tegengekomen. Als ik het me goed herinner, had proactief dan betrekking op het politieoptreden dat plaatsvond voordat er een strafbaar feit was gepleegd (de zogenoemde proactieve fase). U moet hierbij bijvoorbeeld denken aan het in de gaten houden van een ‘bekende’ van de politie die zich 's nachts op verdachte wijze in een villawijk ophoudt.

■ Schwalbe is valspel
Ed van Leeuwen - scheidsrechter, Nieuwerkerk aan den IJssel

Henk Tetteroo noemt in zijn reactie in het januarinummer schwalbe als voorbeeld van een vreemd woord dat geen Nederlands equivalent heeft. Het is een korte aanduiding voor een aanvallende voetballer die zich in het strafschopgebied van de tegenstander laat vallen om een strafschop te ‘versieren’. Aangezien ik het woord schwalbe niet erg mooi vind, gebruik ik valspel. Hierin komt niet alleen tot uitdrukking dat het om het (toneel)spel van het vallen gaat, maar ook dat er eigenlijk sprake is van ‘vals spel’.

■ Unitarismen in belgië
Frank Kloeck - Mortsel

Graag geef ik nog enkele voorbeelden van wat Herman J. Claeys in het decembernummer ‘unitarismen’ noemt.

De Belgische Spoorwegen bieden een kaart aan die de reiziger 40% reductie geeft als hij in een periode van hoogstens twee weken vijfmaal op hetzelfde traject heen en weer spoort. De unitaristische naam van de kaart is railflex. En wat dacht u van STAR 2000? Zo doopte de Belgische Spoorwegen een spoorherstructureringsplan. STAR staat daarbij voor ‘SpoorToekomst - Avenir du Rail’. Je moet er maar opkomen!

Ook de bankwereld zoekt naar unitaristische termen. Herman Claeys noemde al Bancontact en Mister Cash, helemaal ingeburgerde systemen om geld uit de muur te halen. De firma die het allemaal organiseert, heet - even taalonzijdig - Banksys.

Een enkele keer doet men een beroep op Grieksklinkende termen. Denk maar aan Proton, de elektronische portemonnee. Even zelden moet het Latijn taaldoorbrekend werken: de draadloze telefoon van Belgacom heet Proximus. En het Belgisch Parlement, ten slotte, hanteert soms de uitdrukking Parlamentum Belgicum als taalgrensoverschrijdende aanduiding in publicaties of als opschrift op speldjes en dergelijke.

■ Spenkast
Cora Weir-Meijer - Cottingham, Engeland

Hans Heestermans' artikel over het woord spin(de) (in ‘Vergeten woorden’, december 1997) voerde me onmiddellijk terug naar mijn jeugd in het vooroorlogse Nederlands-Indië. Daar was onze provisiekast de spenkast en de voorraadkamer (of gudang) de spenkamer. Ik heb dit altijd als een Indisch woord beschouwd en Van Dale verwijst ook inderdaad naar een Maleise oorsprong (sepen), maar de verwantschap met spinde is wel frappant! Het lijkt me dat mijn spenkast regelrecht afstamt van de spinde en dat het Indonesische sepen een leenwoord uit het Nederlands is en niet omgekeerd.

■ Vaststaan
Gaston Dorren - journalist, Amsterdam

In het januarinummer stelt Joop van der Horst dat vaststaat dat... als ‘vast staat dat...’ geschreven moet worden. Ik ben dat met hem eens, maar de redenering waarmee Van der Horst zijn bewering schraagt, overtuigt me niet volledig. Het is zijn eigen - volgens hem ongrammaticale - voorbeeldzinnetje ‘Wegsturen ze toch iedereen’ dat twijfel zaait. Hardop uitgesproken, met een klemtoon op weg, klinkt het me wel degelijk grammaticaal in de oren, veel beter dan ‘Opbel me maar’, een ongrammaticale zin die volgens Van der Horst vergelijkbaar is.

Ik denk dat het verschil tussen beide zinnen te maken heeft met de mate waarin het vooropgeplaatste element een zelfstandige betekenis heeft. Vooropplaatsing lukt beter naarmate de betrokken elementen een zelfstandiger betekenis hebben. ‘Wég sturen ze toch iedereen’ heeft als overeenkomst met ‘vast staat (dat...)’ dat beide zinnen beginnen met een woord(deel) dat een zelfstandige betekenis heeft, weg respectievelijk vast. In het als ongrammaticaal gepresenteerde voorbeeld ‘opbel me maar’ heeft op geen zelfstandige betekenis, althans niet een die nog herkenbaar is in opbellen. Dat is van belang omdat een eigen betekenis het mogelijk maakt dit woord(deel) te benadrukken door het vooraan in de zin te zetten. Deze truc kan niet worden uitgehaald met woord(del)en die geen eigen betekenis hebben. Vergelijk de zin ‘Úít gingen haar kleertjes’ - smetteloos kinderboeken-Nederlands - maar eens met de onzin-zin ‘Uitperste hij de sinaasappel’. Het eerste uit heeft een zelfstandige betekenis: kleren (boeken, lampen) kunnen uit zijn. Het tweede uit heeft geen betekenis zonder het bijbehorende -persen. Om dezelfde reden is Van der Horsts ‘opbel me maar’ inderdaad nonsens, maar kan ‘óp ging de hele fles’ weer wel.

Zoals gezegd bestrijd ik Van der Horsts conclusie niet. Waar ik hierboven spaties heb geplaatst in de mijns inziens grammaticale voorbeeldzinnen neig ik ertoe inderdaad een spatie te plaatsen, omdat het hier nou juist gaat om op, uit, vast en weg als woorden met een zelfstandige betekenis. Daar staat tegenover dat dat dan ook geldt in ‘toen de kleertjes uitgingen’, waar toch niemand een spatie plaatst na uit. Moet dat misschien wel?