Onze Taal. Jaargang 67

[p. 24]

Mannelijk, vrouwelijk of onzijdig?
Het betwistbare nut van de woordgeslachten
Wim Zonneveld - Utrechts Instituut voor Linguïstiek OTS

Als je van west naar oost door West-Europa reist, bijvoorbeeld van Oxford via Utrecht naar Leipzig, dan doet zich het volgende verschijnsel voor: terwijl het reisgeld afneemt, neemt het aantal woordgeslachten toe. In het Engels ontbreekt het verschijnsel (we kunnen met wat fantasie ook zeggen dat deze taal één woordgeslacht heeft: alle zelfstandige naamwoorden hebben het bepaald lidwoord (the), het Duits heeft er drie (die, der, das).

Het Nederlands neemt een tussenpositie in: het standaard-Nederlands heeft twee morfologische geslachten (net als het Frans), maar oostelijke en zuidelijke varianten hebben er drie.

Wat is woordgeslacht wel en wat is het niet? Het verschijnsel betreft de vaak willekeurige indeling van de zelfstandige naamwoorden van een taal in klassen. Indeling van een naamwoord bij zo'n klasse heeft een aantal met elkaar samenhangende gevolgen. In het standaard-Nederlands zijn de twee klassen ‘onzijdig’ (neutraal) en ‘niet-onzijdig’. De bekendste uitingsvorm is de keuze voor het bepaald lidwoord: het of de (zie het kader links op deze bladzijde voor andere gevolgen).

Tot de eerste klasse behoren woorden als boek, raam, schrift, cijfer, menu, plezier, lawaai, fatsoen, kantoor, risico en fiasco, tot de tweede klasse woorden als krant, ruit, lol, letter, kopie, herrie, vulkaan, radio, alcohol en encyclopedie. Ongeveer driekwart van de Nederlandse zelfstandige naamwoorden is de-woord en ongeveer een kwart is het-woord.

Waaruit blijkt het woordgeslacht van een woord:
bepaald lidwoord:
- het mooi-e boek     - de mooi-e reis verbuiging van het bijvoeglijk naamwoord (na het onbepaald lidwoord):
- een mooi boek     - een mooi-e reis aanwijzend voornaamwoord:
- dit boek     - deze reis betrekkelijk voornaamwoord:
- het boek dat mooi was- de reis die mooi was

● Criteria

Zijn er bruikbare criteria om een woord in te delen in de de- of het-klasse? Die vraag heeft vele taalkundigen beziggehouden, en enkele van de meer geslaagde voorbeelden zijn de volgende.

Verreweg de meeste mensaanduidende woorden zijn de-woorden: de vrouw, man, dwerg, priester, baby, pygmee, astronaut, dominee, skileraar, zwaargewicht - maar niet alle: het kind, meisje, schoolhoofd, rekenwonder. Meestal brengt een achtervoegsel een

•
De tendens om verkleinwoorden het te geven, is sterker dan die om mensen de-woorden te laten zijn.
•

eigen woordgeslacht mee: alle verkleinwoorden (op -tje of een variant daarvan) zijn het-woorden, alle abstracte woorden op -heid zijn de-woorden. De tendens om verkleinwoorden het te geven, is sterker dan die om mensen de-woorden te laten zijn: het mannetje, babytje, skileraartje, enz. Niet alle woorden voor verzamelingen van mensen krijgen de: het koor, kabinet, peloton naast de ploeg, schare, equipe.

In een recente publicatie over het Nederlandse woordgeslacht - het Nijmeegse proefschrift van Jos J.A. van Berkum (waarover direct meer) - wordt een eerder onderzoek aangehaald dat via 21 verschillende regels in staat was om voor 1000 willekeurige Nederlandse eenlettergrepige zelfstandige naamwoorden het woordgeslacht te voorspellen met een nauwkeurigheid van tussen de 60 en 80 procent (al naar gelang men enige correcties op het testresultaat uitvoert of niet). Van Berkum merkt daar terecht over op dat via één uiterst eenvoudige regel iedereen al in staat is om ongeveer 75% te scoren: men zegt simpelweg dat alle zelfstandige naamwoorden de-woorden zijn. Leenwoorden moeten allemaal en onmiddellijk voorzien worden van een woordgeslacht; regelmatigheden in hun gedrag zijn echter niet gemakkelijk te vinden: het team en de crew, het recital en de musical.

● Natuurlijk geslacht

Wat is woordgeslacht niet? Het is geen natuurlijk geslacht. Het is niet die eigenschap die bepaalt dat er naar een zelfstandig naamwoord wordt

[p. 25]

verwezen met hij, zij of het. Het is volstrekt normaal om te zeggen: ‘Dit is het meisje, dat een boek kon kopen, want zij had geld gespaard.’ De verwijzing met een persoonlijk voornaamwoord, zoals in de hier gegeven want-zin, is een uitingsvorm van natuurlijk geslacht, een verschijnsel dat dus niet verward mag worden met woordgeslacht. In het Engels ontbreekt woordgeslacht geheel (dat is daar in de historische ontwikkeling van de taal verdwenen), maar voornaamwoordelijke verwijzing gebaseerd op natuurlijk geslacht bestaat er wel. Het Duits heeft beide systemen in een tamelijk ver ontwikkelde vorm, en wat dat betekent voor een Engelssprekende die Duits wil leren, heeft Mark Twain ooit prachtig op papier gezet (zie kader hieronder).

De 19de-eeuwse Amerikaanse auteur Mark Twain heeft een briljant ironisch essay geschreven over de complexiteit van het Duits, getiteld ‘The Awful German Language’. Nadat hij het Duits al ‘ongrijpbaar’, ‘slordig’ en ‘systeemloos’ heeft genoemd, raakt hij een tijdlang niet uitgepraat over het volstrekt regelloze woordgeslacht: een boom is mannelijk, de knoppen zijn vrouwelijk, en de blaadjes onzijdig. Van een mens zijn mond, nek, boezem, ellebogen, vingers, nagels en voeten mannelijk; neus, lippen, schouders, handen en tenen vrouwelijk; en haar, oren, ogen, kin, benen en knieën onzijdig.

Er zijn talen met uiterst merkwaardige indelingen, die soms (maar met moeite) kunnen worden herleid tot op betekenis gebaseerde groeperingen (zie het kader hierboven). De Afrikaanse Bantu-talen zijn beroemd (zo niet berucht) om hun hoeveelheid klassen: die kan oplopen tot vijftien.

Illustratie: Reid, Geleijnse en Van Tol

De Australische inheemse taal Dyirbal heeft een indelingssysteem met vier klassen, waarin de woorden als volgt worden ondergebracht:
I. man-woorden, dieren
II. vrouw-woorden, water, vuur, vormen van vechten
III. plantaardig voedsel
IV. (de rest)
Maar woorden met een ‘gevoelswaarde’ die dicht bij de genoemde woorden ligt, worden in dezelfde klasse ingedeeld; dus ook:
I. visgerei, regenboog, storm, de maan
II. vogels, sprinkhaan, de zon
(Zie: George Lakoff, ‘Classifiers as a reflection of Mind’, in C. Craig (red.), Noun Classes and Categorization, 1986.)

● Scepsis

De recentste publicatie op het gebied van Nederlands woordgeslacht is het zojuist genoemde proefschrift van Van Berkum: The Psycholinguistics of Grammatical Gender (Nijmegen, 1996). Dit boek heeft een lange inleiding, waarin de auteur zich goed geïnformeerd richt op de meer ‘functionele’ aspecten van geslacht, dat wil zeggen op het onderzoeksgebied waarin men de vraag stelt of woordgeslacht nut heeft in talen waarin het voorkomt. Gelukkig benadert de auteur dat gebied met een grote dosis gezond verstand, zo niet scepsis. Er is immers a priori geen enkele reden om te denken dat een bepaalde indeling van zelfstandige naamwoorden of andere woorden ‘nut’ zou hebben. Heeft het nut dat het Nederlands woorden heeft die met klinkers beginnen en woorden die met medeklinkers beginnen?

In de rest van zijn proefschrift concentreert Van Berkum zich op psycholinguïstische tests. De vraag of het woord huis sneller wordt herkend wanneer het lidwoord het eraan voor-

[p. 26]

afgaat dan wanneer de eraan voorafgaat, wordt beantwoord met ‘nee’. De vraag of de snelheid waarmee een spreker in staat is het woordgeslacht van een naamwoord te noemen, gunstig wordt beïnvloed als vlak daarvoor voor hetzelfde zelfstandig naamwoord al eens hetzelfde is gedaan, wordt ook beantwoord met ‘nee’.

Observaties over talen die Van Berkum niet geeft, hadden hem (en nu ons) nog sceptischer kunnen maken over de merkwaardige (zelfs onnuttige) rol die woordgeslacht kan spelen. Het Frans heeft twee woordgeslachten: vrouwelijk en mannelijk, en dat is niet altijd een gemak, zoals blijkt uit de zinnen hieronder.

1) Le docteur est arrivé, elle est dans le salon.
Le docteur est arrivé, il est dans le salon.
2) La sentinelle est arrivé, elle est dans le salon.
(ongrammaticaal) La sentinelle est arrivé, il est dans le salon.
3) Le nouveau professeur (est arrivé)
Elle est belle, il est beau.
4) (ongrammaticaal) Le nouveau professeur [vrouw] est beau.
(ongrammaticaal) Le nouveau professeur [vrouw] est belle.
5) Elle est belle, le nouveau professeur.
(Zie: A. Martinet, A Functional View of Language, 1962; J. Lyons, Introduction to Theoretical Linguistics, 1971.)

De eerste twee zinnen hebben een combinatie van woorden met een natuurlijk geslacht (met corresponderende voornaamwoordelijke verwijzing): het gaat - zo blijkt - om resp. een vrouwelijke en een mannelijke dokter. In de tweede zin komt een vrouwelijk (!) naamwoord voor met de betekenis ‘schildwacht’; het is vervolgens onmogelijk om bij voornaamwoordelijke verwijzing il te gebruiken, al is de schildwacht een man. Een andere variant van hetzelfde verschijnsel doet zich voor in de zinnen daarna (3 en volgende). De eerste gaat over (nieuwe) vrouwelijke of mannelijke professoren; de onderdelen van de tweede gaan over respectievelijk een vrouw en een man. Vervolgens is het onmogelijk om deze zinnen zo te combineren dat het gewenste geheel naar een vrouw verwijst; zoiets kan alleen met behulp van de laatste zin gezegd worden.

Woordgeslacht? Nut??