Onze Taal. Jaargang 67

[p. 22]

De m/v in onze taal
Els Ruijsendaal - taalkundige, Amsterdam
Aard en ontwikkeling van het woordgeslacht

Is het de stad en zijn inwoners of en haar inwoners? Er bestaan nog steeds drie woordgeslachten (mannelijk, vrouwelijk en onzijdig), maar in de spreektaal is het onderscheid tussen mannelijk en vrouwelijk inmiddels zo goed als verdwenen. Els Ruijsendaal gaat na hoe die woordgeslachten zijn ontstaan en hoe het gebruik ervan zich heeft ontwikkeld. En Wim Zonneveld legt vervolgens uit waarom hij twijfelt aan het nut van woordgeslachten.

Wie het nieuwe Groene Boekje heeft aangeschaft met de bedoeling ook ondubbelzinnige informatie over het geslacht van woorden te krijgen, wordt niet altijd direct op zijn wenken bediend. Want achter bijvoorbeeld stad staat alleen dat het om een ‘de-woord’ gaat, en niet of het vrouwelijk of mannelijk is. Bestudering van de Leidraad van het Groene Boekje leert dat een woord als stad ‘in Nederland een mannelijke verwijzing krijgt’, maar ‘in Vlaanderen zijn oorspronkelijke vrouwelijke verwijswoorden heeft behouden’.

In werkelijkheid is de situatie iets minder eenvoudig. Nederlanders zeggen inderdaad hoe langer hoe vaker de stad en zijn inwoners, maar als ze gaan schrijven, vragen ze zich in het algemeen nog steeds wel af of het niet haar inwoners moet zijn. In de mondelinge standaardtaal bestaan er dus nog maar twee woordklassen, aangeduid met de bijbehorende lidwoorden de en het; in de schrijftaal zijn de drie geslachten (mannelijk, vrouwelijk en onzijdig) nog wel aanwezig, hoewel steeds minder.

Hoe zijn die woordgeslachten ontstaan en hoe heeft het gebruik ervan zich in de loop der tijd ontwikkeld?

● ‘Merckteken’

Bijna vier eeuwen geleden (in 1625) schreef Christiaen van Heule in zijn grammatica een Tafel der zelfstandige woorden (de voorganger van onze Woordenlijst), en daarin viel al te lezen: ‘Daer zijn drie geslachten der woorden / namelic Mannelic, Vrouwelic, ende Generley. Voor de woorden van het manlic ende van het vroulic geslacht stelt men het Ledeken DE (...) ende voor de woorden van het generley geslacht stelt men het Ledeken Het (...)’

De grote belangstelling voor buiging en geslacht in de zestiende en zeventiende eeuw kwam niet uit de lucht vallen. Het was de tijd waarin de standaardtaal werd gevormd, de tijd van ‘taalopbouw’. Als leidraad voor de standaardtaal gold niet het Hollands van de grote steden, maar de op het prestigerijke Brabants en Vlaams georiënteerde schrijftaal. Net als in de landen om ons heen streefden onze voorouders een nationale taal na, die het in alle opzichten kon opnemen tegen dé internationale wetenschapstaal van die tijd, het Latijn. Een moeilijkheid voor de ‘taalbouwers’ was dat het naamvallensysteem al nagenoeg was verdwenen. Daarmee verdween ook de mogelijkheid tot herkenning van het woordgeslacht. Vandaar dat het lidwoord in de oudste grammatica's van het Nederlands dankbaar een ‘merckteken’ van het geslacht en van de naamval wordt genoemd, want dat gaf - op schrift tenminste - nog min of meer de naamvalsvorm van een zelfstandig naamwoord aan, en daarmee ook het geslacht. Aan de vorm van alleen het zelfstandig naamwoord kon je dat niet meer zien.

•
De taalkundige Adelung (1732-1806) etiketteerde mannelijke woorden als ‘actiet’ en vrouwelijke als ‘passief’.
•

● Heersende denkbeelden

Al in de vijfde eeuw voor Christus hadden de Grieken opgemerkt dat er een verband bestond tussen de verschillende veranderingen van woordeinden in zinsverband aan de ene kant en de aanduiding van mannen, vrouwen en dingen aan de andere kant. Aristoteles (384-322 v. Chr.) sorteerde de woorden op hun uitgang en kwam tot drie buigingsgroepen. Door de kenmerkende aanwezigheid van mannelijke en vrouwelijke aanduidingen in die buigingsgroepen gingen de subklassen mannelijk, vrouwelijk en onzijdig (‘geen van tweeën’) heten. Deze indeling werd overgenomen in de grammatica van het Latijn. Men merkte wel al op dat het geslacht van een bepaald woord in een ander dialect weer anders kon zijn en dat formeel vrouwelijke woorden (groepen waarin veel vrouwaanduidende woorden voorkwamen, bijvoorbeeld op -a) evengoed de aanduiding van iets mannelijks (pappa) en zelfs een meervoud konden zijn (musea). Natuurlijk en taalkundig geslacht kwamen dus niet altijd met elkaar overeen; er was ook geen sprake van een overzichtelijk systeem. De klassieke grammatica kende dan ook uitgebreide ‘geslachtsregels’, met daarop weer reeksen uitzonderingen. In de moderne talen werd dat vervolgens alleen maar erger.

Met de opkomst van de ‘moderne’ taalkunde in de achttiende eeuw zochten taalkundigen en filosofen verder naar de aard en de oorsprong van het taalkundige geslacht. De taalkundige Adelung (1732-1806), en later ook Grimm, etiketteerde mannelijke woorden als ‘actief’ en vrouwelijke als ‘passief’: daarmee werd de categorie woorden die naar levende wezens verwees in ieder geval beschre-

[p. 23]

ven op een wijze die aardig spoorde met de heersende maatschappelijke denkbeelden daarover.

● Vorm versus inhoud

De term geslacht is een vertaling van het Latijnse woord genus, dat in wezen alleen maar ‘soort’ of ‘klasse’ betekent, en in die zin ook op andere terreinen van de wetenschap wordt gebruikt. De Nederlandse vertaling geslacht hangt samen met slachte, dat ‘soort’ betekent; slachten naar betekende in het zestiende-eeuwse Nederlands ‘aarden naar, lijken op’. Slacht is een afleiding van het werkwoord slaan, en ook de afleiding zonder t betekent ‘soort’, denk maar aan van een ander slag zijn. Genus of geslacht heeft in de taalkunde betrekking op verschillende zaken. Behalve een biologische aanduiding van subklassen van levende wezens is het een taalkundig middel om te laten merken dat bepaalde woorden betrekking op elkaar hebben, naar elkaar verwijzen, iets wat nu grotendeels gebeurt door woorden bij elkaar te plaatsen of door een betekenisbetrekking aan te geven. Omdat het woord geslacht zowel een biologische als een taalkundige aanduiding kan zijn, wordt in vakkringen het liefst gesproken van sekse (biologisch geslacht) en genus (taalkundig geslacht), hoewel de term geslacht eveneens in gebruik is gebleven.

Het Nederlands kent, net als de andere Indo-europese talen, twee manieren om natuurlijk of biologisch geslacht oftewel de sekse in taal tot uitdrukking te brengen:

- door een apart woord (man, vrouw of kater, poes) of een samenstelling (vrouwtjesolifant);

- door hetzelfde woord, maar dan via buiging/afleiding (deus/dea en koning/koningin).

Twee criteria bepalen de geslachtskeuze van een woord: vorm en inhoud. Als deze twee in tegengestelde vormen resulteren, geeft de inhoud de doorslag. Het Latijnse pappa zit in een vrouwelijke woordreeks, maar blijft toch mannelijk; meisje is een onzijdig woord, maar er wordt toch met zij naar verwezen. Pappa en meisje laten zien dat je altijd via een woord expliciet naar een vrouwelijk of mannelijk wezen kunt verwijzen, in welk uitgangenrijtje een woord grammaticaal gezien ook thuishoort. Daaraan kan men zien dat we puur taalkundig gezien zonder het woordgeslacht kunnen.

● Oorsprong en ontwikkeling

Aristoteles deelde de woorden in drie buigingsgroepen in.
Museo Capitolino, Rome. Foto: Alinari, Florence

Met dat alles is nog niet verklaard waarom die verschillende groepen woorduitgangen zijn ontstaan en waarom er toch een zekere voorkeur van sekse-aanduidende woorden voor een bepaalde woordvorm is. Veel taalkundigen zijn ervan uitgegaan dat het woordgeslacht in een bepaalde periode van de taalontwikkeling een uitdrukking van een (bewust) onderscheid in levend/niet levend moet zijn geweest, en binnen de categorie levend moet dan vervolgens het onderscheid mannelijk/vrouwelijk zijn aangebracht. Woorden uit de categorie niet levend sloten zich vaak door vorm of vergelijking aan bij die uit de groep mannelijk/vrouwelijk, omdat de taalgebruiker bij het benoemen van dingen weinig geslachtsbepalende kenmerken aan de aard ervan kon ontlenen. Onderzoek naar de geslachtsverandering van leenwoorden heeft ons veel geleerd over de wijze waarop het geslacht van een woord werd veranderd of toegekend. Behalve het natuurlijke geslacht blijkt de vorm (de uitgang) van het woord daarbij een doorslaggevende factor te zijn.

Het verdwijnen van de uitgangen van woorden in de Indo-europese taalfamilie is een proces dat al tientallen eeuwen aan de gang is. In een taal met een verdwijnend, incompleet systeem van geslachtskenmerken van woorden ontstaan er problemen voor de gebruikers. In het Nederlands spitsen die zich toe op de verwijzing met een voornaamwoord: naar de koningin met zij, naar de tafel met zij? Wij hebben daar vooral op schrift moeilijkheden mee. Vanaf de zestiende eeuw zijn er hele boeken en tijdschriften over deze problematiek volgeschreven.

De taalgebruiker is - in het noorden sterker dan in het zuiden, en in spreektaal meer dan in schrijftaal - ongemerkt overgegaan naar een tweedeling in een de- en een het-klasse, waarbij de verwijzing met hij/zij veranderd is. Toch is er altijd volop strijd als er openlijk aan het systeem wordt getornd. De jongste discussie werd gevoed door de spellingwijziging van 1995, waarin bij de geslachtsaanduiding rekening is gehouden met de verschillen in het heersende gebruik tussen het noorden en het zuiden van het Nederlandse-taalgebied.

● Verarming?

Nog steeds wordt, net als in de zestiende en zeventiende eeuw, het verdwijnen van de woorduitgangen als een achteruitgang, een verarming van de taal gezien. Het verzet tegen taalverandering is van alle tijden, en laten we eerlijk zijn, het is een goed tegenwicht tegen een te snelle verandering. Ook nu krimpt het hart van menige taalliefhebber als in kwaliteitskranten berichten te lezen zijn waarin staat: ‘De vrouw, wiens auto gestolen was’. Net als al onze voorouders kunnen wij deze taalfouten maar moeilijk zien als markeringspunten van de weg waarlangs de taal zich ontwikkelt. Met het verdwijnen van geslacht of naamval, onderweg nog kunstmatig hersteld door taalkundigen uit de voorbije eeuwen, maar nu toch zelfs op schrift bijna verdwenen, verliezen wij echter niet zozeer uitdrukkingsmogelijkheden als wel bepaalde vormen waarin men zich tot dan toe heeft uitgedrukt. Andere vormen en uitdrukkingswijzen staan klaar om hun taken over te nemen.