Onze Taal. Jaargang 67

[p. 6]

‘De butler heeft het gedaan’
Over de afloop van een spannend verhaal
Hans Hoeken - docent Tekstwetenschap, Faculteit der Letteren, KU Brabant

Misschien kent u de bibliotheeksketch van Monty Python.

Een man komt met een stapel detectives bij de uitleenbalie. Bij elk boek dat de bibliothecaresse afstempelt, zegt ze wie de dader is: de butler, de kok, de tuinman. De man wordt kwaad en vraagt de directeur te spreken, want de bibliothecaresse begaat een doodzonde: ze verklapt de afloop. De directeur biedt zijn verontschuldigingen aan en raadt de lener het boek aan dat hijzelf aan het lezen is. Over de Tweede Wereldoorlog. Ook heel spannend. Ja maar, zegt de lener, daarvan weet je toch dat de Duitsers verliezen. Waarop de directeur woedend antwoordt: ‘Ik had het nog niet uit!’ De boodschap is duidelijk: kennis over de afloop is dodelijk voor de spanning. Zeker bij thrillers en detectives. Of niet? De Volkskrant-recensent die onlangs de nieuwe thriller van Frederick Forsyth besprak, twijfelt. Hij haalt herinneringen op aan Forsyths debuutroman De dag van de Jakhals. Daarin beschrijft Forsyth de voorbereidingen van een huurmoordenaar die als opdracht heeft om De Gaulle te vermoorden. Ook al weet je dat De Gaulle een natuurlijke dood stierf, het boek grijpt je naar de keel.

● Nieuwsgierigheid?

De Volkskrant-recensent suggereert dat een verhaal ook spannend kan zijn als je weet hoe het afloopt. Maar gaat het dan nog om spanning of om nieuwsgierigheid? Je weet wel dat de pogingen van de Jakhals tot mislukken gedoemd zijn, maar je bent gewoon benieuwd hoe de Franse politie erin slaagt om de aanslag te voorkomen. Dat is ook de formule van de gemiddelde aflevering van ‘Columbo’. Zo'n aflevering kent noch onzekerheid over de dader noch over de afloop. Dat de serie desondanks de moeite van het bekijken waard is, komt doordat je telkens weer benieuwd bent hoe de schlemielig ogende inspecteur Columbo de immer arrogante dader te pakken krijgt. Kennis over de afloop kan soms dodelijk zijn voor de spanning, maar het geeft in andere gevallen aanleiding tot nieuwsgierigheid.

John Cleese van Monty Python: ‘Ik had het nog niet uit!’
Foto: VPRO

Mario van Vliet en ik onderzochten of onzekerheid over de afloop zorgt voor spanning, en of kennis over de afloop tot nieuwsgierigheid leidt. Daarvoor heb je een spannend verhaal nodig. Dat kun je zelf voor dit doel proberen te schrijven, maar dat leidt al gauw tot heel flauwe en onnatuurlijke verhalen. (Onderzoekers noemen dergelijke verhaaltjes ‘textoids’ of ‘Mickey Mouse-verhalen’.) Daarom maakten we dankbaar gebruik van een verhaal van een gerenommeerd schrijfster: P.D. James, geestelijk moeder van inspecteur Dalgliesh. Haar roman Melodie des doods opent met een hoofdstuk over een 15-jarig meisje dat de bus mist na een avondje uit. Zij vreest de confrontatie met haar strenge vader, ongetwijfeld resulterend in een uitgaansverbod. Ze krijgt een lift van twee oudere dames en laat zich afzetten bij een achterafweggetje waarlangs ze snel bij een bushalte kan komen. Omdat haar bus een omweg maakt, kan ze daar opstappen en toch op tijd thuiskomen. Pas als ze het schaars verlichte weggetje afloopt, beseft ze dat ze een gemakkelijk doelwit vormt voor de moordenaar die sinds enige tijd slachtoffers maakt in deze streek. Naarmate ze verderloopt, raakt het meisje er steeds meer van overtuigd dat de moordenaar haar vanuit de bosjes bespiedt. Net wanneer ze in paniek dreigt te raken, is de redding nabij. Midden op de eenzame weg laat een vrouw haar hondje uit. Opgelucht rent ze naar haar toe. Maar wat de redster in nood lijkt, blijkt de moordenaar in een jurk te zijn. Hij wurgt haar met de hondenriem.

● Proefpersonen

Dit verhaal leende zich uitstekend voor ons onderzoek. De schrijfster wacht namelijk niet op een bibliothecaresse die de afloop verklapt, maar vertelt die zelf aan de lezer in de eerste zin van het verhaal: ‘Het vierde slachtoffer van de Fluiter, Valerie Mitchell, was zijn jongste: vijftien jaar, en ze stierf omdat ze de bus miste die om tien over half tien van Easthaven vertrok voor de rit naar Cobb's Marsh.’ Dit verhaal zou dus niet spannend moeten zijn. Maar je kunt het vrij gemakkelijk spannend maken. Dan vervang je die eerste zin door een andere, die er heel veel op lijkt: ‘Het eerste slachtoffer van de veranderde dienstregeling, Valerie Mitchell, was jong: vijftien jaar, en ze baalde omdat ze de bus miste die om tien over half tien van Easthaven vertrok voor de rit naar Cobb's Marsh.’

[p. 7]

We hebben nu twee versies: een waarin de afloop meteen bekend is en een waarin die onbekend is. De eerste zou nieuwsgierigheid moeten oproepen, de tweede spanning. Ruim veertig proefpersonen lazen een van deze versies zin voor zin op een computerscherm. Zo konden we precies bijhouden hoe lang ze lazen. Daarna gaven ze aan hoe spannend, leuk en interessant ze het verhaal vonden.

Of de afloop nu meteen werd verklapt of niet, de lezers vonden het verhaal even leuk en interessant. Dat zou kunnen betekenen dat de spanning die wordt opgeroepen door onzekerheid over de afloop precies opweegt tegen de nieuwsgierigheid die wordt opgeroepen door bekendheid met de afloop. Kennis over de afloop maakt het verhaal weliswaar minder spannend, maar de nieuwsgierigheid vergoedt dan alles. Dat bleek echter niet het geval. Want de lezers bleken beide versies van het verhaal precies even spannend te vinden. Hoe komt dat?

● Bewustzijnsvernauwing

Dat P.D. James spanning weet op te roepen ondanks het verklappen van de afloop, hangt samen met de manier waarop ze het verhaal vertelt. Direct nadat in de eerste zin haar dood is aangekondigd, wordt de rest van de kroniek verteld vanuit het perspectief van het meisje. José Sanders verbindt in haar proefschrift uit 1994 het vertelperspectief met de manier waarop lezers dat verhaal mentaal verwerken. Het is nogal een verschil of we de gebeurtenissen zien door de ogen van een van de personages of dat die ons worden verhaald door een alwetende verteller. Let vooral op dat alwetende. De alwetende verteller weet al dat het meisje zal sterven, en vertelt het ons ook in de eerste zin van het verhaal. Het meisje weet het echter niet en door haar ogen zien wij de rest van de gebeurtenissen. Volgens Sanders heeft deze perspectiefkeuze een soort bewustzijnsvernauwing tot gevolg: de lezer ziet de gebeurtenissen zoals het meisje ze ziet en sluit zich daarbij af voor informatie die het meisje niet kan weten, bijvoorbeeld dat ze vermoord zal worden.

Het komt erop neer dat u als lezer een soort kamer binnengaat. Al staat er bij de deur een alwetende verteller die u de afloop vertelt van het verhaal dat u binnen zult horen, zo gauw u over de drempel stapt, bent u dat vergeten. De kennis over de afloop is er wel, maar niet in de kamer waarin u door het personage wordt binnengeleid.

Deze analyse geldt niet alleen voor verhalen. De Amerikaan Gerrig slaagde erin om lezers onzeker te maken over historische gebeurtenissen waarvan ze heel goed wisten hoe die zouden aflopen. Zo liet hij hun een korte tekst lezen waarvan de eerste zin

luidde: ‘George Washington was de eerste president van de Verenigde Staten.’ Daarop volgden een paar zinnen waarin de twijfels van Washington werden beschreven; eigenlijk wilde hij liever zijn laatste jaren in alle rust doorbrengen op zijn plantage in Virginia. Die twijfels werden beschreven vanuit het perspectief van zijn tijdgenoten. Als de proefpersonen vervolgens werd gevraagd of Washington de eerste president van de Verenigde Staten was, moesten ze eerst de kamer van die tijdgenoten uit. Dat kost tijd, zoals bleek uit de langere reactietijd bij het beantwoorden van die vraag. Trekt u zich dus niets aan van loslippige bibliothecaressen. Een goed auteur slaagt erin u in spanning te houden, of u nu weet hoe het verhaal afloopt of niet.

Het experiment waarin de eerste zin over de dood van Valerie Mitchell werd vervangen, staat beschreven in ‘Spanning, nieuwsgierigheid en verrassing. Cognitieve en affectieve effecten van verhaalstructuren bij het lezen van spannende verhalen’ van Hans Hoeken en Mario van Vliet, verschenen in het tijdschrift Gramma/TTT (januari 1995). Hoe verschillen in perspectief het leesproces beïnvloeden, kunt u lezen in het proefschrift van José Sanders, Perspective in Narrative Discourse uit 1994. Een interview naar aanleiding van haar proefschrift stond in Onze Taal van mei 1995. Een verslag van het ‘George Washington’-experiment staat in het artikel ‘Suspense in the absence of uncertainty’ van Richard Gerrig in Journal of Memory and Language (1989, blz. 633-648).