Onze Taal. Jaargang 64

Een schrijfhulp met handicaps
Taalcorrectie door de computer
Riemer Reinsma

Sinds kort is er een computerprogramma op de Nederlandstalige markt dat teksten van pc-gebruikers automatisch corrigeert op spel- en stijlfouten en grammaticale tekortkomingen. Correctie van spelfouten kenden we al; haast elke tekstverwerker heeft immers een spellingchecker. Maar automatische correctie van fouten op het gebied van stijl en grammatica is, wat de Nederlandse taal betreft, iets nieuws. Voldoet het programma ook?

Het programma heet Grammatik 6.0 en maakt deel uit van het programma Perfect Office, versie 3.0. Een en ander is gemaakt door WordPerfect en draait onder Windows. Grammatik werkt met een ingebouwd woordenboek en een automatische zinsontleder. Zet je het programma aan, dan snelt de cursor langs je tekst. Daarbij kun je kiezen uit verschillende mogelijkheden. Als je een onvoorwaardelijk vertrouwen in Grammatik stelt, kun je het programma carte blanche geven om alle voorgestelde veranderingen meteen in de tekst uit te voeren. De cursor springt dan fluks door naar het volgende probleem. Maar de gebruiker die eerst eens op zijn dooie gemak wil bekijken wat Grammatik allemaal te vertellen heeft, kiest voor een andere optie: hij laat de cursor bij elk probleem halt houden, leest de commentaren en maakt zelf uit of hij zich daar iets van aantrekt.

● Testmateriaal

Als je Grammatik start, moet je, voordat je het programma echt aan het werk zet, eerst kiezen uit acht verschillende ‘controlestijlen’. Het menu biedt namelijk de volgende opties: 1) snel nakijken, 2) ‘spelling plus’, 3) zeer strikt, 4) zeer strikt in België, 5) zakelijk, 6) persoonlijk, 7) technisch/wetenschappelijk en 8) commercieel. In deze bespreking beperk ik mij tot de opties ‘snel nakijken’ en ‘zeer strikt’.

Hoe reageert Grammatik op enkele veelvoorkomende soorten grammaticale en stilistische fouten? Deze fouten heb ik in twee tabellen gespecificeerd. De cijfers in de kolommen geven respectievelijk het aantal malen aan dat Grammatik de desbetreffende fout terecht gesignaleerd heeft, niet gezien heeft of ten onrechte gesignaleerd heeft (‘loos alarm’). Om Grammatik te testen verzamelde ik een flink aantal zinnen met taalfouten. Mijn bronnen bestonden uit zowat alles wat je op een willekeurige dag aan lettervoer tegenkomt: kranten, tijdschriften, brieven, gebruiksaanwijzingen, interne memo's van bedrijven, en ongevraagde brievenbusreclame.

De foutensoorten die in de tabellen vermeld staan, zijn genummerd. Deze nummers corresponderen met de voorbeeldzinnen na elke tabel; deze zinnen dienen ter illustratie van de foutensoort en zijn afkomstig uit het testmateriaal. Om ruimte te besparen geef ik per foutentype slechts één voorbeeldzin, met de vermelding of de fout wel of niet gesignaleerd is.

[p. 312]

Tabel 1. Fouten tegen de grammatica
soort fout	fout terecht gesignaleerd	fout niet gesignaleerd	loos alarm
d/t/dt in werkwoorden
1. dt moet d zijn	1	3
2. t moet d zijn		1
3. d moet t zijn	1	1	2
4. d moet dt zijn		1
hen of hun?
5. hen moet hun zijn	1	2
incongruentie van werkwoord
6. enkelvoud moet meervoud zijn	4	6
7. meervoud moet enkelvoud zijn	2	2
fout lidwoord
8. de moet het zijn		3	1
9. het moet de zijn	2
TOTAAL	11	19	3

1.	Als je dat opgeeft, schaadt je je eigen belangen. (fout gesignaleerd)
2.	Verlichte geesten hebben de wereld gerationaliseerd en onttovert. (fout niet gesignaleerd)
3.	Kazachstan ligt daar waar het Oosten het Westen beroerd. (fout gesignaleerd)
4.	Zo is er nog steeds een wet die een zwarte aannemer verbied om in blanke buurten te bouwen. (fout niet gesignaleerd)
5.	Het besef dat er onder de zichtbare wereld een veel oudere wereld lag, gaf hen kracht. (fout gesignaleerd)
6.	De opbrengsten nam met negen miljoen toe. (fout gesignaleerd)
7.	Het team van cardiologen bevestigden dit. (fout gesignaleerd)
8.	De meest tegenstrijdige van alle voorstellen voor een universele taal was dat van Thomas Urquhart. (fout niet gesignaleerd)
9.	Er zal hierop zeker worden teruggekomen in het volgende vergadering. (fout gesignaleerd)

Tabel 2. Stijlfouten
soort fout	fout terecht gesignaleerd	fout niet gesignaleerd	loos alarm
1. ‘ongewenste’ woorden of uitdrukkingen	2	1	4
2. verhaspelde uitdrukking	2	4
3. tautologie		2
4. foute inversie		7
TOTAAL	4	14	4

1.	Tevens wordt H. Crielaert account executive. (‘tevens’ als ongewenst woord gesignaleerd)
2.	Als een politicus daar een slag in de lucht naar slaat, zou ik meteen willen zeggen: de kwaliteit van de Nederlandse politiek is zwaar onder de maat. (fout niet gesignaleerd)
3.	Je hebt altijd de mogelijkheid met iemand te kunnen praten. (fout niet gesignaleerd)
4.	Dit bracht zijn ouders ertoe om hem op het familielandgoed te laten opvoeden en kreeg hij geen normaal onderwijs. (fout niet gesignaleerd)

● Schoolmeester

Grammatik signaleert soms ‘fouten’ die niet fout zijn, en ziet op andere plaatsen juist fouten over het hoofd. Maar afgezien daarvan kunnen we de vraag stellen: zijn de adviezen als zodanig zinnig? Over het algemeen wel, vind ik. De adviezen op het gebied van de grammatica zijn goed bruikbaar. Het is in beginsel goed dat de gebruiker zuinig is met lijdende zinnen, en aan het nut van adviezen over incongruentie of foute lidwoorden hoeven we al helemaal niet te twijfelen. Nuttig is ook dat de gebruiker wordt geattendeerd op lange zinnen. Bij een zin van 28 woorden vermaant het beeldscherm: ‘Lange zinnen zijn vaak moeilijk te begrijpen.’

Wel moet ik een kleine aanmerking maken op sommige stilistische commentaren van het programma. Een zekere schoolmeesterachtigheid is Grammatik niet vreemd. Het ouderwetse regeltje dat je nooit een zin met maar of en mag beginnen, blijft hier volop in ere. En bij de zin ‘Honderd procent verdwijnen doet het verschijnsel overigens niet’ hikt Grammatik tegen dat woord overigens aan (boodschap op het scherm: ‘Probeer omslachtige formuleringen te vermijden.’). Bijgesloten mag van Grammatik evenmin, zoals in de zin ‘Bijgesloten treft u een... aan’. Te prijzen is het wel dat het programma een hekel heeft aan ambtelijke woorden als tevens. Het stelt voor dit woord te vervangen door bovendien, daarbij of ook. Maar er valt over te twisten of ten tijde van en jegens óók onder deze categorie vallen; binnen de controlestijl ‘zeer strikt’ zouden deze woorden vervangen moeten worden door tijdens respectievelijk tegenover.

Heeft Grammatik een opvoedende functie? Kun je als gebruiker iets van het programma opsteken? Zonder overmatig onbescheiden te willen zijn, geloof ik dat ik persoonlijk van Grammatik niet veel nieuws kan leren. De fouten die het programma signaleert (of denkt te signaleren), liggen op een tamelijk elementair niveau.

Wanneer we mogen aannemen dat de cijfers in de tabellen een afspiegeling zijn van de prestaties van Grammatik, kunnen we concluderen dat Grammatik van de 48 werkelijk gemaakte fouten er 15 weet op te sporen en er 33 over het hoofd ziet. 7 keer ziet de automatische corrector spoken - fouten die er in werkelijkheid niet zijn. De waarde van Grammatik schuilt natuurlijk in die vijftien opgemerkte fouten, maar daar staat tegenover dat er veel onheil onopgemerkt blijft en dat er 7 keer loos alarm gegeven wordt. Samengevat: je kunt met Grammatik een beperkt aantal fouten opsporen, maar je moet ook rekening houden met verkeerde adviezen. De wijzigingen die Grammatik voorstelt, kun je dus niet klakkeloos overnemen. Voor we dat beleven, is Grammatik vermoedelijk heel wat versies verder.