Onze Taal. Jaargang 64

[p. 308]

Van kaartenbak tot Koenen [9] [slot]
Ontbrekende woorden
Theo de Boer - bewerker Koenen handwoordenboek

De laatste aflevering van deze serie gaat over woorden die - om uiteenlopende redenen - niet in Koenen staan. Sommige woorden worden geschrapt om ruimte te winnen. En er is een speciale categorie van woorden die nooit enig woordenboek zullen halen.

In het septembernummer van 1994 behandelde ik het onderwerp ‘schrappen’, en gaf ik voorbeelden van woorden die een handwoordenboek volgens mij kan missen. Dat heb ik geweten: blijkbaar ligt het verwijderen van woorden erg gevoelig, want het regende reacties. Vier ervan hebben in Onze Taal (nummers 11 en 12 jaargang 1994) gestaan. Als reactie daarop laat ik die woorden en de motieven voor het schrappen ervan nog kort de revue passeren.

Koenen schrapte onopengesneden omdat het woord niet problematisch is; niemand zal het willen opzoeken omdat de betekenis op het eerste gezicht duidelijk is. Dat Verschueren het wel vermeldt maar er niets anders over weet te zeggen dan dat het ‘niet opengesneden’ betekent, is in dit verband veelzeggend.

Orgeltoon werd verwijderd omdat de letterlijke betekenis voorspelbaar is. De figuurlijke betekenis ‘retorisch, gedragen, al te hooggestemd’, zoals in ‘hij sprak op een orgeltoon’, of in ‘storend in dit boek is de orgeltoon’, heeft volgens mij geen bestaansrecht. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal zegt (bij orgel) dat orgeltoon ‘ook fig. in toepassing op het gezang van menschen of vogels’ wordt gebruikt, en geeft als voorbeeld ‘Daar dreunt een orgeltoon door haar liederen’. Mij lijkt dit taalgebruik zo eenmalig - elk woord kan weleens figuurlijk gebruikt worden - dat een handwoordenboek van eigentijds Nederlands het kan missen. Overigens: deze figuurlijke betekenis stond al niet in Koenen, en strikt genomen heb ik haar dus ook niet geschrapt.

Van de agrarische vaktermen onthorzelen en opzakken nam ik misschien op een wat al te luchtige toon afscheid, maar of ze voor een beknopt handwoordenboek als Koenen interessant genoeg zijn, waag ik nog steeds te betwijfelen. Hoe groot is de kans dat iemand deze woorden wil opzoeken?

Bij onvergolden gaat het om een in hoge mate contextgebonden gebruik van het woord (‘echt en onvergolden voor de som van’). In een woordenboek als Koenen ontbreekt domweg de ruimte om dergelijk incidenteel taalgebruik te beschrijven.

● Eendagsvliegen

Er is een categorie van woorden waarvan het ontbreken in het woordenboek waarschijnlijk minder stof tot discussie zal opleveren. Het gaat om woorden die door schrijvers of sprekers opzettelijk worden bedacht, veelal om een komisch effect teweeg te brengen of om anderszins op te vallen. Het gebeurt weleens dat zo'n woord het redt en gemeengoed wordt (bijvoorbeeld bobo), maar meestal is zulke opzettelijke scheppingen geen lang leven beschoren. Ik verzamel ze omdat je nooit kunt weten, en ook wel curiositeitshalve. Zes ervan wil ik hier de revue laten passeren.

grachtengordelroos

In het weekbladenoverzicht van de Volkskrant van 27 augustus 1992: ‘De Groene beschouwt de zaak-Van Dis als een typisch geval van “grachtengordelroos” en VN doet er (...) het zwijgen toe.’ Het op zichzelf al vrij recente grachtengordel (althans in de betekenis: Amsterdamse incrowd) blijkt een inspiratiebron voor verdere scheppingsdrift: zo noteerde ik ook nog grachtengordelaar, grachtengordeldier en grachtengordeliaans.

laser-ogen

De Volkskrant van 16 mei 1992: ‘Een ander gevolg is dat een relaxte Brinkman minder gauw zijn priemende laser-ogen (zijn eigen term) opzet.’ Dit woord was een tijdlang gemeengoed, al waren wel steeds de ogen van dezelfde persoon bedoeld. Toen Brinkman van het toneel verdween, was het met diens laser-ogen - lexicografisch gesproken - dan ook snel gedaan.

margarinebriefje

Uit de Volkskrant van 31 maart 1993: ‘Het kabinet wil homoseksuele paren de mogelijkheid bieden zich als zodanig te laten registreren bij de burgerlijke stand. (...) Ambtenaren van Justitie spreken in dit verband van “het margarinebriefje”, een afgeleide van het traditionele boterbriefje voor gehuwden.’ Het onderwerp bleef circa een maand actueel en het woord margarinebriefje kon je in die maand overal in kranten aantreffen. Sindsdien heb ik het echter niet meer gehoord of gelezen.

[p. 309]

pensioenbreukeling

Dit woord, analoog aan schipbreukeling te omschrijven als ‘iemand die pensioenbreuk lijdt of geleden heeft’, hoorde ik tweemaal: eerst in 1991 en nog eens tijdens een radio-uitzending op 21 april 1993, toen uit de mond van een pensioendeskundige. Zou daarmee het komisch effect zijn uitgewerkt?

ratapult

Dit lijkt me het schoolvoorbeeld van een volstrekt incidenteel woord. Ik citeer zonder verder commentaar de Volkskrant van 15 februari 1992: ‘Amerikaanse dierenbeschermers maken zich kwaad over de ratapult, een nieuwe vinding die knaagdieren tot 15 meter kan wegslingeren. (...) De ratapult is een metalen kooi, die gevuld wordt met voedsel om ratten te lokken. Als ze de drempel willen overschrijden, wordt een infrarode lichtstraal onderbroken die een werpmechanisme in werking zet.’

rugklant

Nog zo'n incident waarbij verder commentaar me overbodig lijkt. Uit de Volkskrant van 17 oktober 1988: ‘Contactuele eigenschappen zijn voor een makelaar van levensbelang. Anders heb je alleen maar te maken met rugklanten.’ Rugklanten zijn volgens de makelaar huizenkopers waar hij geen stuiver wijzer van wordt: ‘Dat zijn mensen die binnenkomen, naar de foto-presentatieborden stappen, en als je niet oppast de helft van je foto-informatie meenemen (...). Op deze rugklanten stappen we op mijn kantoor dan ook vrij snel af.’ Rug-staat hier kennelijk voor de ‘achterkant’ van de klant, de enige zijde die gezien wordt door de makelaar.

Deze woorden zullen als het aan mij ligt het woordenboek nooit halen. Maar voordat u weer massaal gaat reageren: ik weet hoe voorzichtig je met dit soort uitspraken moet zijn. In zijn uit 1975 stammende geschrift Amateurs voor pudding. Of: ABN in Vlaanderen (onder meer in: Vlaamse leeuwen, 1994, 43-51) doet Jeroen Brouwers ook een dergelijke uitspraak. Hij fulmineert (op blz. 49) tegen ‘Rechtstreeks, zonder enige noodzaak van welke aard ook, dikwijls vrijwel onvertaald uit het Frans overgenomen woorden en uitdrukkingen als contacteren, frigo, in functie van, gauchisme, gigantisme, panikeren, relance, spitant, triomfalisme, valoriseren, en zo vele voorbeelden meer (...)’ en typeert de gebruikers ervan als ‘nog steeds in het Frans denkende en vervolgens in een soort Nederlands formulerende Vlaamse schrijf- en spreekheren die te bedonderd waren er even het Nederlandse woordenboek op na te slaan - waar woorden als de genoemde ook over honderd jaar niet in zullen staan, doodgewoon omdat ze overbodig zijn.’ Er is sinds 1975 wel iets veranderd in de verhouding tussen Noord en Zuid, ook op lexicografisch gebied, en de laatste editie van de grote Van Dale vermeldt de gewraakte woorden dan ook... alle tien.