Onze Taal. Jaargang 64

[p. 306]

Verstand en gevoel: water en vuur?
Frans van Eemeren en Rob Grootendorst - vakgroep Taalbeheersing, Universiteit van Amsterdam

Zijn verstand en gevoel in discussies net zulke tegenpolen als water en vuur? Redelijkheid is koel, emotionaliteit warm, maar een discussie mag noch te koud noch te heet worden. Wat is de juiste temperatuur? Het derde deel van een serie over de taal van het meningsverschil.

Water en vuur verdragen elkaar niet, dat is bekend. En als je op het gewone spraakgebruik afgaat, lijkt het erop dat verstand en gevoel in discussies net zulke tegenpolen zijn als water en vuur. In ons boek Waar slaat dat nou weer op? hebben wij een reeks uitspraken opgenomen die dit ondubbelzinnig duidelijk maken. Een voorbeeld.

Onder discussie versta ik een rationele, niet een emotionele gedachtenwisseling.
(A.Th. van Deursen in NRC Handelsblad van 28 december 1994)

Niet alleen ziet Van Deursen rationeel en emotioneel hier als tegengesteld, maar ook keurt hij het gebruik van het verstand (rationeel) goed, terwijl hij het toelaten van het gevoel (emotioneel) in een discussie afwijst. Het

Een beroep op gevoelens kan niet alleen volkomen terecht zijn, maar zelfs een belangrijke bijdrage leveren aan het oplossen van een meningsverschil.

volgende citaat bevestigt dit oordeel:

De zogenaamde economische argumenten van de Kamer van Koophandel lijken eerder emotionele uitlatingen van heren die niet anders gewend zijn dan vanuit de auto te denken, dan rationele argumenten.
(Bert Sitters in Het Parool van 15 januari 1994)

Het is duidelijk: emoties zijn irrationeel, en verstand kan niet met gevoel gepaard gaan. Dit idee is heel oud. Drie eeuwen voor Christus omschreef de stoïcijn Zeno emoties al als ‘verwarringen des geestes’. In zijn standaardwerk De emoties (1988) bestrijdt de psycholoog Nico Frijda de opvatting dat gevoelens altijd irrationeel zouden zijn. Het is bijvoorbeeld absoluut niet onredelijk om bang te zijn als je met een mes wordt bedreigd. Integendeel, in zo'n geval is angst heel functioneel, omdat deze je kan aanzetten tot een adequate reactie: hard weglopen of jezelf verdedigen, om maar iets te noemen.

● Emoties en argumenten

Welke rol mogen emoties in een redelijke discussie spelen? Moeten ze, zoals Van Deursen en Sitters lijken te suggereren, helemaal worden uitgebannen? Of ligt het toch wat genuanceerder? In moderne argumentatietheorieën stelt men zich op het laatste standpunt.

In zijn boek The place of emotion in argument (1992) zegt Douglas Walton, een befaamd specialist in de studie van drogredenen, dat een beroep op gevoelens niet alleen volkomen terecht kan zijn, maar zelfs een belangrijke bijdrage kan leveren aan het oplossen van een meningsverschil. Hij waarschuwt echter meteen dat voorzichtigheid wel geboden is, omdat er bij misbruik van emoties drogredenen op de loer liggen. Een bekend voorbeeld van een riskant beroep op gevoelens is het beïnvloeden van de discussie door medelijden op te wekken: ‘Geef me asjeblieft een voldoende, anders raak ik mijn beurs kwijt.’

Een recent voorbeeld van emoties in een discussie is de wijze waarop minister van Justitie Winnie Sorgdrager zich in de Tweede Kamer verantwoordde voor de gouden handdruk die aan de Amsterdamse procureur-generaal Van Randwijck, een van de sleutelfiguren in de IRT-affaire, was gegeven. Volgens de kranteberichten deed Sorgdrager ‘zeer emotioneel, met onvaste en zelfs gebroken stem haar relaas’ en had zij ‘steun nodig om haar zenuwinzinking te boven te komen’. De Volkskrant had zelfs haar knieën zien knikken toen zij ‘een goed heenkomen zocht’.

Wij zijn het van harte met Walton eens dat emoties de redelijkheid van een argumentatieve discussie niet automatisch in gevaar brengen. Gevoelens mogen bij het argumenteren ook van ons best een rol spelen, maar hun rol zal volgens ons altijd ondergeschikt dienen te zijn aan die van het verstand. Argumentatie is en blijft primair een activiteit van de rede of de ratio, vandaar de uitdrukking redelijke of rationele argumentatie.

Uiteraard kunnen er aan argumentatie gevoelens ten grondslag liggen. Het is zelfs mogelijk dat de argumenten die iemand aanvoert rationalisaties zijn van emoties. Doorslaggevend voor de deugdelijkheid van de argumentatie is echter of de argumenten rationeel gezien houdbaar zijn, niet of de gevoelens die erin tot uitdrukking komen nobel of laakbaar zijn.

[p. 307]

Behalve als inspirator van argumenten kan emotie ook belangrijk zijn voor de wijze waarop een discussie gevoerd wordt. Discussiebijdragen kunnen koel en zakelijk naar voren worden gebracht, maar ook heftig en emotioneel. Vaak zal de emotie die in een discussie getoond wordt ergens tussen deze uitersten in zitten en op sommige momenten nadrukkelijker aanwezig zijn dan op andere. Zolang ze de argumentatie niet gaan overheersen, is er geen reden om emoties uit de discussie te bannen. Dat zou in de praktijk ook onmogelijk zijn, want het gevoel laat zich nu eenmaal niet dwingen. Sterker nog: emoties zijn een heel gewoon begeleidend verschijnsel van discussies en het zou onwenselijk zijn ze totaal te onderdrukken. Emoties brengen leven in de brouwerij; zonder emoties zou het in discussies een saaie bedoening worden.

● Vlammend of ijskoud

De taal van het meningsverschil kent allerlei uitdrukkingen die aangeven hoe de aan- of afwezigheid van emoties in een discussie wordt gewaardeerd. Een emotionele discussiant is warmbloedig, heetgebakerd of een heethoofd, die een gloedvol of vlammend betoog afsteekt en in het vuur van het betoog zijn standpunt met vuur verdedigt. Als zijn opponent het op een even emotionele manier met hem oneens is, dan raken de gemoederen al gauw verhit en ontspint zich een verhitte discussie waarvan de vonken afspatten, omdat het er heet toegaat. Een koele discussiant, die niet emotioneel is, wordt al gauw kil of zelfs ijskoud gevonden - en dat heeft meestal geen positieve invloed op het oordeel over zijn discussiebijdrage.

Blijkens deze uitdrukkingen wordt de aanwezigheid van emoties in een discussie geassocieerd met warmte, en het ontbreken ervan met kou. Gevoel is warm en verstand is koel. Toch wordt warm niet zonder meer negatief beoordeeld en koel niet zonder meer positief. Men heeft in het algemeen wel iets tegen een heethoofd, maar helemaal niets tegen een warmbloedige discussiant. En een gloedvol betoog is prima, als de discussie maar niet verhit raakt. Wie in een discussie het hoofd koel houdt, doet het goed, maar wie koud of kil reageert, komt onplezierig over. Warm mag dus niet te heet worden en koel niet te koud. Met andere woorden: enig gevoel wordt in discussies op prijs gesteld, mits het niet ten koste gaat van het verstand, en het is prima om je verstand te gebruiken, mits het gevoel behouden blijft.

Emoties worden in een discussie pas een storende factor als ze het verstand gaan overheersen, zodat ze de discussianten het zicht benemen op waar het in de discussie om begonnen is. Een goed voorbeeld daarvan is de discussie over het voornemen van Shell om de opslagtank Brent Spar in zee af te zinken. Volgens Shell-president Cor Herkströter was dat uit het oogpunt van veiligheid, milieu en kosten de beste oplossing, maar de emotionele reacties die op gang gebracht werden door de acties van Greenpeace, dwongen Shell van dit plan af te zien. Herkströter in een vraaggesprek met de Volkskrant (4 november 1995): ‘We waren niet in staat de feiten te laten spreken. (...) Emoties hadden de overhand. Dat vind ik nog steeds jammer. Ik heb opnieuw geleerd dat gelijk hebben niet hetzelfde is als gelijk krijgen. Dan moet je realistisch zijn.’

De emotionaliteit van een discussiebijdrage hoeft overigens niet alleen af te hangen van iemands werkelijke gemoedstoestand: een discussiant kan ook een verontwaardigde of verongelijkte toon aanslaan zonder de tentoongespreide gevoelens echt te bezitten. Dan worden die emoties strategisch gebruikt. En vaak met succes, zoals uit deze verzuchting blijkt:

De doorsneemens is vaak beter te beïnvloeden door in te spelen op emoties dan door een beroep te doen op weldoordachte rationele argumenten en betogen. Dat is ook de reden waarom intellectuelen het in de politieke strijd vaak zo moeilijk hebben.
(S.W. Couwenberg in de Volkskrant van 16 maart 1995)

Verhouden verstand en gevoel zich in discussies als water (koel) en vuur (warm)? Ja, tenminste als de absolute tegenstelling die de uitdrukking water en vuur aan ons opdringt van z'n scherpe kantjes wordt ontdaan.