Onze Taal. Jaargang 64

[p. 300]

‘Nu lossen we dit “taalkundiger” op’
De spelling van de tussen-n
Corriejanne Timmers - taalkundige en taaladviseur, Den Haag

Deze maand verschijnt de nieuwe versie van de Woordenlijst Nederlandse taal (het Groene Boekje). In de vele discussies die daaraan voorafgingen, was een belangrijk onderwerp de regeling van de tussen-n in samenstellingen.
We zeggen [notepasta], maar we schrijven notenpasta. Aan een bessestruik hangen bessentrossen en sommige krantelezers zijn allergisch voor krantenpapier. Volkomen logisch, volgens de opstellers van het ‘oude’ Groene Boekje (1954). Erg verwarrend, aldus de makers van het nieuwe Groene Boekje (1995). Twee eenvoudige oplossingen liggen voor de hand: altijd een e schrijven óf altijd en. Waarom is het geen van beide geworden, wat wordt het dan wel en hoe is dat zo gekomen? Corriejanne Timmers bestudeerde de voorstellen van de verschillende spellingcommissies en adviesorganen.

De opstellers van de Woordenlijst van de Nederlandse taal (het Groene Boekje van 1954) voelden er wel voor altijd een e te spellen om de tussenklank in samenstellingen weer te geven, maar gaven er uiteindelijk toch de voorkeur aan de ‘gevestigde traditie voor een goed deel te handhaven met de bedoelde schrijfwijze niet tot algemene regel te verheffen, doch slechts tot hoofdregel’. Die hoofdregel (schrijf e) kende drie uitzonderingen:

1	Het eerste deel eindigt op -en: keukenstoel.
2	Het eerste deel is een persoonsaanduiding (geen bepaalde vrouwelijke persoon): boerenzoon, maar: Koninginnedag.
3	Het eerste deel wekt noodzakelijk de gedachte aan een meervoud op. Als dat woord een meervoud op -n heeft, moet die n ook geschreven worden in de samenstelling: geboortenoverschot.

In de praktijk bleek dat veel taalgebruikers het maar moeilijk hadden met dit regelsysteem. Als belangrijkst bezwaren zijn altijd genoemd:

*	Het is vaak lastig te bepalen of het gaat om een noodzakelijk meervoud; veel taalgebruikers hebben bijvoorbeeld problemen met rozestruik, pereboom, eendejacht, kurketrekker, brieveweger, notekraker, trappehuis, die inderdaad weinig overtuigend zijn tegenover krantenpapier, paardendief, rozenwater, prullenmand.
*	Uitzondering 3 vereist kennis van de meervoudsvorming: horloge en machine hebben geen meervoud op -n, vandaar horlogemaker en machinekamer; type heeft zowel een meervoud op -n als op -s (om de samenstelling typenkomedie te kunnen vormen, moet de taalgebruiker het meervoud typen kennen).
*	Bepaalde woordparen leiden tot verwarring: pruimeboom-pruimenjam, leeuwejacht-leeuwentemmer, Koninginnedag-koninginnenkroon.

Oplossing 1: altijd een e

Sinds 1954 hebben verschillende spellingcommissies zich gebogen over deze problematiek. Eind jaren zestig stelde de Commissie-Pée/Wesselings voor de tussenletter -n- in samenstellingen af te schaffen: boerezoon, pruimejam, leeuwetemmer, geboorteoverschot, ladekast, krantepapier, paardedief, rozewater, prullemand, koninginnekroon.

Dit voorstel nam de bezwaren tegen het oude regelsysteem weliswaar weg, maar bracht weer nieuwe problemen met zich mee. Zo hadden de meeste taalgebruikers veel moeite met woordbeelden als boerezoon, herehuis, Griekeland, vooral ook wanneer er duidelijk sprake is van een meervoud, zoals in zieke(n)huis, goedere(n)trein, geboorte(n)overschot en lade(n)kast. Gelukkig voor hen werden de Vlaamse en Nederlandse bewindslieden het niet eens over de voorstellen, en er veranderde dus niets.

Oplossing 2: altijd en

De in 1990 ingestelde Spellingcommissie (Commissie Geerts) concludeert dat het uitgangspunt ‘schrijf een e’ niet tot het gewenste resultaat leidt en kiest er in eerste instantie voor altijd en te spellen. Dit lost heel wat problemen op, maar leidt onder meer tot de schrijfwijze Koninginnendag, en dat gaat de ministers van de Taalunie te ver: voor dit woord moest toch echt een uitzondering gemaakt worden.

Oplossing 3: altijd en behalve in Koninginnedag

Helaas blijft het niet bij die ene uitzondering, ondanks de waarschuwing van de commissie in een brief van 19 augustus 1993 aan het Comité van Ministers: ‘De Spellingcommissie is uitdrukkelijk tegen het opnemen van uitzonderingen op de spellingregels voor de tussensjwa, behoudens ten aanzien van de eigennaam Koninginnedag.’

Oplossing 4: drie regels, drie uitzonderingen

Het uiteindelijke voorstel van de Commissie-Geerts was:

1	Voeg geen letters in als de kortste vorm van het eerste lid van een samenstelling eindigt op [ə(n)]: geboorteoverschot, ladekast; keukenstoel.

[p. 301]

2	Schrijf en wanneer het eerste lid een zelfstandig naamwoord is dat niet op [ə(n)] eindigt en een meervoud kent op -en: boerenzoon, pruimenjam, leeuwentemmer.
3	Schrijf e in alle andere gevallen: blindedarm, spinnewiel, beregoed, rijstebrij.

Deze regels kennen drie uitzonderingen:

1	Koninginnedag.
2	Versteende gevallen zoals flierefluiter, klerestreek.
3	Versteende woordgroepen met een stofadjectief als eerste deel, zoals goudenregen.

Dit voorstel wordt gekenmerkt door eenvoud en helderheid, vinden verschillende hoge adviesraden, maar er moeten meer uitzonderingen komen. Zo pleit de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen ‘ter wille van de maatschappelijke aanvaardbaarheid’ voor maneschijn in plaats van manenschijn. De Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren meent bovendien dat ‘om vergelijkbare redenen (...) ladekast beter als ladenkast gespeld zou kunnen worden’. Daarnaast moeten aan de derde uitzondering (goudenregen) de samenstellingen guldenjaar, blikkendoos en zilverenregen worden toegevoegd.

Oplossing 5: meer uitzonderingen

Op 21 maart 1994 krijgt de Taaladviescommissie van de Taalunie de opdracht ‘een voorstel te doen voor een beperkt aantal uit te zonderen woorden en woordcategorieën’. Daarbij wordt in elk geval ‘een beperkt aantal uitzonderingen vastgesteld voor woorden zoals Koninginnedag, maneschijn, ladenkast en blikkendoos’.

De Taaladviescommissie vindt de regels van de Commissie-Geerts ‘moeilijk hanteerbaar: het begrip “kortste vorm” is onvoldoende helder’. Zij kiest voor een ‘eenvoudiger formulering, die, samen met de voorgestelde uitzonderingscategorieën, vrijwel dezelfde uitkomst oplevert’. Hoe ziet die ‘eenvoudiger formulering’ eruit?

Oplossing 6: twee regels, vijf uitzonderingen

Op 24 oktober 1994 besluit het Comité van Ministers inzake het gebruik van de tussenletters in samenstellingen als volgt:

1	Schrijf en - als het eerste lid op en eindigt - als het eerste lid een zelfstandig naamwoord is dat uitsluitend een meervoud heeft op en.
2	Schrijf e in alle andere gevallen.

Uitzonderingen:

1	Samenstellingen waarvan het eerste lid normaal geen bijvoeglijk naamwoord is maar in de samenstelling de waarde heeft van een bijvoeglijke of bijwoordelijke bepaling. De betekenis van het eerste lid geldt als versterkende of waardetoekennende toevoeging ten aanzien van het tweede deel (luizebaan, hondeweer, klerezooi).
2	Samenstellingen waarvan het eerste lid bedoeld is als unicum (een woord dat verwijst naar een element waarvan er in de beschouwde context slechts één bestaat): Koninginnedag, zonneschijn, Onze-Lieve-Vrouwetoren.
3	Samenstellingen die als versteende vormen moeten worden beschouwd en ondoorzichtige samenstellingen, d.w.z. samenstellingen waarvan minstens één der beide delen niet (meer) herkenbaar is als afzonderlijk woord: bolleboos, papegaai.
4	Samenstellingen met een dierennaam als eerste lid die als geheel een plant aanduiden: kattekruid, paddestoel, paardekastanje.
5	Versteende samenstellingen waarvan het eerste lid een lichaamsdeel is: kakebeen, kinnebak, ruggespraak.

Oplossing 7: drie regels, tien uitzonderingen

De Taaladviescommissie heeft ook de regels van oplossing 6 nog wat ‘eenvoudiger geformuleerd’. In de praktijk komt het nieuwe regelsysteem op het volgende neer: je hoort [ə] en moet en schrijven

1	als het eerste deel een woord is dat op -en eindigt: keukentrap;
2	als het eerste deel een ‘vrouwelijke nevenvorm’ op -e is: agentenuniformrokje;
3	in alle overige gevallen, tenzij het eerste deel a een werkwoord is: spinnewiel; b een bijvoeglijk naamwoord is: blindedarm; c geen meervoud heeft: rijstebrij; d alleen een meervoud op -s heeft: horlogemaker; e op [ə] eindigt en twee meervouden heeft: geboortegolf; f iets unieks aanduidt: zonneschijn; h een versterkende of waardebepalende betekenis heeft, en het geheel een bijvoeglijk naamwoord is: beregoed;

[p. 302]

i een dier is, en het tweede deel een plant: paardebloem; j een lichaamsdeel is, en het geheel een versteende samenstelling: ruggespraak; k (of het tweede deel) niet (meer) herkenbaar is als afzonderlijk woord in de oorspronkelijke betekenis: bolleboos.

● Toch nog problemen?

Zijn hiermee alle problemen opgelost? Jammer genoeg niet. Inderdaad hoeven taalgebruikers zich nu niet meer af te vragen of het gaat om een noodzakelijk meervoud. In ruil daarvoor wordt er van hen echter een zekere kennis gevraagd van (taalkundige) begrippen. Niet erg optimistisch op dat gebied is de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, die eind 1993 al waarschuwde voor een ‘te gunstig beeld van de taalkundige scholing van de gemiddelde leerling en de gemiddelde taalgebruiker die zich de spelling eigen moeten maken’.

Het tweede bezwaar tegen het regelsysteem in het Groene Boekje van 1954 (de vereiste kennis van de meervoudsvorm) is niet weggenomen. Ook oplossing 7 vereist immers deze kennis, vooral ten gevolge van de fraaie kunstgreep die inmiddels is uitgehaald. Op grond van regel 3

Tot overmaat van ramp zijn lang niet alle verwarrende woordparen geëlimineerd.

zouden we namelijk geboortendatum moeten spellen, omdat geboorte uitsluitend een meervoud had op -n. Dit was een ongewenst resultaat, dat kon worden weggewerkt door ook het meervoud geboortes toe te staan, zodat uitzonderingsregel 3e van kracht werd. Hetzelfde lot trof vele andere woorden op -e, met als resultaat eigenaardige nieuwvormingen als geboortegolf, gedachtewisseling, ladekast.

Tot overmaat van ramp zijn lang niet alle verwarrende woordparen geëlimineerd; het is nog steeds hartelust-hartenbreker, paardebloem-paardendief, reuzeleuk-reuzenschildpad. Bovendien zijn er vele nieuwe bijgekomen: apetrots-apennootje, ruggespraak-ruggenmerg, spinnewiel-spinnenweb.

‘Nu lossen we dit “taalkundiger” op’, aldus Greetje van den Bergh, algemeen secretaris van de Nederlandse Taalunie, in De Standaard van 17-9-1995 over oplossing 7.

Wie gelukkig is met deze ‘taalkundige’ oplossing, hoeft zich voorlopig geen zorgen te maken. Immers, de makers vinden ‘de regels zo eenvoudig toe te passen dat (...) de eerste honderd jaar geen aanpassing van het spellingsysteem nodig zal zijn’. Anderen hopen echter dat dit een loos dreigement is.

Wat mankeert er aan het nieuwe regelsysteem voor de tussen-n? Mijn voornaamste bezwaren zijn dat het

-	vele malen ingewikkelder en daardoor veel lastiger te leren is dan de oude regels;
-	in veel gevallen strijdig is met intuïties van taalgebruikers over enkelvoud en meervoud: beukennootje, hartenwens, kerkenraad, kippenei, pannenkoek, ruggengraat, zielenheil naast geboorteoverschot, gedachtewereld, hordeloop, ladekast.

Is, na ruim veertig jaar tobben, met de zevende oplossing een belangrijke stap gezet op weg naar volmaaktheid? Ten minste één taalkundige vindt van niet.