Onze Taal. Jaargang 64

[p. 299]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Des vrouws?

? Op blz. 171 van uw jubileumboek Onze Taal! las ik: ‘(...) over wat des vrouws en wat des mans is.’ Des vrouws! Dat is toch helemaal fout?

! Volgens de regels van het naamvalssysteem is des vrouws inderdaad helemaal fout. Des hoort bij mannelijke en onzijdige woorden in het enkelvoud. Vrouw is een vrouwelijk woord; het zou dus der vrouw moeten zijn. En toch klinkt voor de meeste taalgebruikers het grammaticaal correcte Dat is niet der vrouw waarschijnlijk merkwaardiger dan Dat is niet des vrouws. Hoe komt dat? Het lijkt erop dat des ...s zich ontwikkelt tot een tweede-naamvalsvorm die zich niets meer aantrekt van het woordgeslacht. In een taal als de onze, waarin het naamvalssysteem nauwelijks meer een rol speelt, hoeft dat eigenlijk ook geen verbazing te wekken.

● Goed(e) nota nemen

? Mijn collega en ik hebben een meningsverschil over de uitdrukking goed(e) nota nemen van. Komt er na goed een e te staan of niet?

! In de meeste naslagwerken staat alleen de uitdrukking nota van iets nemen: ‘er kennis van nemen, het goed onthouden’ (Van Dale). Alleen het woordenboek van Prisma (1994), het Stijlboek van Prisma en het Woordenboek der Nederlandsche Taal vermelden de uitdrukking met het bijvoeglijk naamwoord goede: ‘(goede) nota van iets nemen: het (goed) opmerken, in zich opnemen’ (Prisma). Het lijkt er dus op dat de vaste uitdrukking luidt: goede nota van iets nemen. Dat wil echter niet zeggen dat goed nota van iets nemen fout is. Goed is hier een bijwoord; het zegt iets over de manier van nota nemen. En dat is natuurlijk ook mogelijk. Vergelijk de uitdrukking Hij maakt snelle vorderingen met Hij maakt snel vorderingen: in het eerste geval is snelle een bijvoeglijk naamwoord bij vorderingen, in het tweede geval is snel een bijwoord dat iets zegt over de wijze van vorderingen maken. Ook hier is zowel de vaste uitdrukking (snelle vorderingen maken) als het alternatief goed.

● Meervoud/enkelvoud

? Wij twijfelen over het getal van de persoonsvorm in de krantekop: Onderwijs wacht/wachten grote veranderingen. Wat is hier goed, het enkelvoud of het meervoud?

! Beide vormen zijn goed. In Van Dale vinden we twee werkwoorden wachten: het onovergankelijke wachten (met onder andere de betekenis ‘te wachten staan aan’) en het overgankelijke wachten (‘tegemoet zien, verwachten’). ‘Onovergankelijk’ wil zeggen dat een werkwoord niet met een lijdend voorwerp verbonden wordt, ‘overgankelijk’ betekent dat dit wel mogelijk is. Lopen is bijvoorbeeld onovergankelijk: ‘Ik loop de straat’ is onmogelijk. Slaan is overgankelijk: ‘Ik sla Piet’ is een goede zin. Wachten ‘te wachten staan (aan)’ komt dus niet voor met een lijdend voorwerp, maar met een meewerkend voorwerp; wachten ‘tegemoet zien, verwachten’ kunnen we wél combineren met een lijdend voorwerp.

Onderwijs wacht grote veranderingen bevat een enkelvoudige persoonsvorm (wacht); het bijbehorende onderwerp kan dan alleen maar onderwijs zijn. Nu is het de vraag met welk wachten we hier te maken hebben. Als we de betekenis van het onovergankelijke wachten invullen, krijgen we ‘onderwijs staat te wachten aan grote veranderingen’. Dit is natuurlijk onzin. Vullen we de betekenis van het overgankelijke wachten in, dan is het resultaat wél zinnig: ‘onderwijs ziet grote veranderingen tegemoet’. In Onderwijs wacht grote veranderingen gaat het dus om het overgankelijke wachten, dat volgens Van Dale overigens aan het verouderen is.

Het alternatief Onderwijs wachten grote veranderingen bevat een meervoudige persoonsvorm; we moeten dus wel op zoek naar een meervoudig onderwerp: grote veranderingen. Alleen de interpretatie ‘aan onderwijs staan grote veranderingen te wachten’ is zinnig. Dat betekent dat in deze zin het onovergankelijke wachten gebruikt wordt en dat onderwijs hier het meewerkend voorwerp is.

● Dat is je reinste onzin

? Wat betekent je eigenlijk in de uitdrukkingen dat is je reinste onzin en dat is je wat?

! Je in dat is je reinste onzin is de gereduceerde vorm van het bezittelijk voornaamwoord jouw. De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) vermeldt dat je verplicht is in een aantal gevallen waarin het geen betrekking heeft op de toegesprokene en waarin andere bezittelijke voornaamwoorden (hun, zijn) uitgesloten zijn. Dat is reinste onzin is dus ongrammaticaal, evenals dat is hun reinste onzin. De ANS noemt naast je reinste de vaste uitdrukkingen je ware, van jewelste, (niet) je dát en uitdrukkingen als van je hela, hola, houd er de moed maar in.

In Dat is je wat! noemen we je een ‘ethische datief’. De ethische datief heeft volgens de ANS tot gevolg dat ‘een zekere emotionele betrokkenheid van de spreker bij het door de zin uitgedrukte tot uiting komt’. Eigenlijk staat er dus: ‘dat is voor jou wat’. De volle vorm jou (dat is jou wat!) is hier niet mogelijk. Ook me doet vaak dienst als ethische datief, bijvoorbeeld in Het is me wat moois! en Wat zeg je me daarvan?

● Weleens/wel eens

? In de Herziene Woordenlijst van de Nederlandse Taal vind ik weleens aaneengeschreven, maar in de Spellinggids Eigentijds Nederlands van Wolters Koenen niet. Wat is juist?

! De meeste woordenboeken (onder andere Van Dale en Koenen) geven weleens aan elkaar. Het Groene Boekje uit 1954 doet dat nog niet, maar we gaan ervan uit dat het nieuwe Groene Boekje, dat deze maand uitkomt, ook weleens zal vermelden. Van Dale geeft onder andere de voorbeeldzinnen ik ben weleens bij hem geweest en dat komt weleens voor. Weleens krijgt hier niet veel nadruk, het betekent ‘een keer’ of ‘een enkele maal’.

We schrijven wel eens los als wel of eens meer nadruk krijgt. Renkema geeft in de Schrijfwijzer (1995) de zin Ik wil dat wel eens zien!