Onze Taal. Jaargang 64

[p. 278]

Met het oog op de tekst
Gerard Nas - taalergonoom, afdeling Taalbeheersing Universiteit Utrecht

Lezen begint als onze ogen tekst waarnemen. Of dat snel en correct gebeurt, hangt af van de grafische kwaliteit van een tekst. Welke grafische tekstkenmerken dragen bij tot een optimaal waarneembare tekst? Daarvoor moeten we te rade gaan bij de resultaten van onderzoek en bij analyses van het leesproces.

Lezers nemen een tekst op twee manieren waar: door naar een regel te kijken (‘lokaal’) of door naar een hele passage te kijken (‘globaal’). Een globale waarneming geeft de lezer informatie over de opbouw van een tekst of van een deel ervan en over de plaats van tekst en plaatjes op een pagina. Lokale waarneming gaat ‘met de leesrichting mee’, dus per regel van links naar rechts, en per tekstblok van boven naar beneden.

Beide vormen van waarneming vervullen een eigen taak. De lokale waarneming is als het ware ons venster op de tekst. De globale waarneming stelt ons in staat om een bepaald venster te kiezen en om binnen een venster vooruit te lopen op de volgende lokale waarneming. Hoe maken we de tekst zo goed mogelijk waarneembaar op lokaal en globaal niveau?

● Globale waarneming

Er zijn diverse grafische manieren om tekstelementen als titels, kopjes, alinea's en belangrijke woorden te markeren. Een lezer reageert vooral op die markeringen bij de globale waarneming. Zo heeft een onderzoek laten zien dat de ogen van vele lezers bij eerste waarneming van een krantetekst werden getrokken naar dat tekstelement dat was gemarkeerd door de vetste en grootste letter. Ook een inleiding afgedrukt in een vette letter trok veel van de eerste aandacht.

Uit dit onderzoek bleek ook dat bij de globale waarneming de blik van lezers niet altijd de leesrichting volgde maar naar allerlei kanten van een pagina kon worden getrokken. De conclusie ligt dus voor de hand:

Kies zorgvuldig de plaats van grafische aandachttrekkers op een pagina.

Plaatsen we bijvoorbeeld een prominente markering halverwege een pagina tekst, zoals de titel van een bijdrage aan Onze Taal, dan bestaat de kans dat de bovenste helft van de pagina niet wordt gelezen. Deze kans wordt nóg groter als die titel uitnodigt tot verderlezen en als ook de eerste alinea voldoende de nieuwsgierigheid van de lezer weet te wekken.

● Ongewone lettertypes

Er zijn vele verschillende letterfamilies (lettertypes of fonts genoemd) waaruit kan worden gekozen als een tekst wordt gedrukt. De meeste lettertypes verschillen echter zo weinig van elkaar in hun letterkenmerken dat het voor een niet-ingewijde vaak moeilijk is om de verschillen tussen twee lettertypes te onderscheiden. Onderzoek heeft dan ook geen verschillen in waarneembaarheid aan het licht gebracht tussen gangbare lettertypes als de Times, de Bodoni en de Garamond. Alleen bij een type als de Cloister Black loopt de leessnelheid duidelijk terug. Het volgende voorbeeld laat zien dat deze teruggang kan worden toegeschreven aan de afwijkende letterkenmerken van dat type.

een tekstregel in garamond
een tekstregel in cloister black

● De juiste letterhoogte;

In grafische kringen wordt het begrip korps gebruikt als aanduiding voor letterhoogte. Er worden verschillende maten gehanteerd voor het berekenen van deze korpsen; bovendien verschillen lettertypes van dezelfde korpsgrootte soms duidelijk van elkaar in letterhoogte. Toch kan worden gesteld dat een tekst in korps 10 tot 12 voor de meeste lezers goed waarneembaar is. Voor jonge kinderen die nog bezig zijn met leren lezen en voor visueel gehandicapten is het echter aan te raden letters met een korpsgrootte tussen 14 en 18 te kiezen.

Deze zin is af gedrukt in korps 10
Deze zin is afgedrukt in korps 12
Deze zin is afgedrukt in korps 14
Deze zin is afgedrukt in korps 18

● Zuinig met kapitalen

Onderzoek heeft laten zien dat woorden afgedrukt in kapitalen (hoofdletters) minder snel herkenbaar zijn dan hun tegenhangers in kleine (of onderkast)letters. De karakteristieke woordvorm gaat namelijk in het eerste geval dikwijls verloren, omdat stokletters (b, d, t, f, h, k en l) en staartletters (g, ij, j, p, q en y) hun typische kenmerken verliezen en zich daarin niet meer onderscheiden van rompletters (letters zonder kop of staart zoals de a, o, e, u, m, n). Het is dus beter als er geen kapitalen worden gebruikt om in een tekst de aandacht naar een woord of een zin te trekken. Gebruik in plaats daarvan een andere markering, zoals een vette of cursiefletter of een groter korps.

[p. 279]

Bij voorkeur niet:
OP ZOEK NAAR DE IDEALE TEKST
Beter is:
Op zoek naar de ideale tekst

● Witruimte binnen woorden

In teksten wordt soms de witruimte binnen woorden gevarieerd om tekstregels aan het einde netjes onder elkaar te laten vallen. In opmaaktermen heet dit ‘uitvullen’. Zo worden soms woorden ‘in elkaar gedrukt’ (afspatiëren genaamd) of juist ‘uitgerekt’ (aanspatiëren).

Bij afspatiëren kan de onderscheidbaarheid van letters binnen een woord in het gedrang komen. Dit is vooral het geval bij opeenvolgende letters die kenmerken gemeenschappelijk hebben, zoals de m en n in

aanname
aanname
anamnese
anamnese

In het algemeen geldt dat stok-, staart- en rompletters door afspatiëren moeilijker van hun soortgenoten te onderscheiden zijn.

Bij aanspatiëren, zoals in

onafhankelijkheidsstreven

kan de woordlengte dermate toenemen dat er meerdere waarnemingen nodig zijn om het hele woord te herkennen. De herkenning wordt daardoor natuurlijk vertraagd. Het is dus aan te raden om bij aan- en afspatiëren te kijken welke letters daardoor zó dicht op elkaar komen te staan dat ze moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn en welke langere woorden door aanspatiëren niet meer in één waarneming kunnen worden gelezen. In die gevallen is het beter om deze grafische ingrepen achterwege te laten en de woorden bijvoorbeeld toch af te breken.

● Witruimte tussen woorden

Voor het uitvullen van tekstregels kan niet alleen de witruimte binnen woorden worden aangepast, maar ook die tussen woorden. Bij het zetten van krantekolommen wordt veelvuldig van deze mogelijkheid gebruik gemaakt.

Bij witruimte tussen woorden, zoals in

Tussen toeval en trammelant

neemt het oog behalve woorden ook flinke stukken wil waar, zonder dat dat iets oplevert. Dit komt natuurlijk de efficiëntie van die waarneming niet ten goede. Het is dus beter om zo weinig mogelijk extra wil tussen woorden te plaatsen.

● Regelbreedte

Een lokale waarneming beslaat ongeveer vijftien toetsaanslagen. Als een tekstregel minder dan vijftien posities omvat, wordt er dus minder informatie aangeboden dan kan worden verwerkt in één waarneming. Men zou een regelbreedte van vijftien posities daarom de ondergrens van een optimale regelbreedte kunnen noemen. Deze ondergrens is bijvoorbeeld van belang bij een tekst naast een foto of een illustratie.

De bovengrens wordt bepaald door het gemak waarmee lezers een lokale oogbeweging kunnen maken van de ene tekstregel naar de volgende. Zo is uit metingen gebleken dat de ogen zich het best van het einde van de ene regel naar het begin van de volgende bewegen als een tekstregel ongeveer 52 posities inneemt. Een regelbreedte van ongeveer 52 posities zou daarom kunnen worden aangehouden als de bovengrens van een optimaal waarneembare tekstregel. Dit komt overeen met de breedte van een tekstkolom op een A4-formaat met twee kolommen per pagina. Uiteraard moet daarbij ook in het oog worden gehouden dat woorden op een acceptabele manier over tekstregels worden verdeeld.

● Vrije regelval

Als een tekstkolom breder is dan vijftien posities is het niet meer mogelijk om de hele breedte ervan in één lokale waarneming te overzien. In dat geval kan ook niet meer het begin van de volgende regel worden waargenomen. Echter, onze hersenen registreren bij de globale waarneming waar een tekstkolom links begint. Hierdoor kunnen bij de lokale waarnemingen zodanige commando's aan de ogen worden gegeven dat een waarneming na een oogsprong naar de volgende regel steeds bij het begin van die regel plaatsvindt. Als nu bij de grafische opmaak van een pagina wordt gekozen voor een steeds wisselend regelbegin links (een vrije regelval links genoemd), kan deze samenwerking tussen ogen en hersenen niet meer efficiënt verlopen. Uit oogbewegingsonderzoek is dan ook gebleken dat een vrije regel val links het leestempo omlaag brengt. Vandaar het advies om een tekst altijd linkslijnend te laten zijn.

Een regeleinde valt wél binnen een lokale waarneming. Ieder regeleinde, hoe onregelmatig ook ten opzichte van andere, wordt daardoor altijd waargenomen, en deze waarneming bepaalt waar de oogsprong naar de volgende regel moet plaatsvinden. Er is geen sprake van een verkeerde plaatsbepaling voor oogbewegingen bij een tekst die rechts niet is uitgelijnd. We kunnen ons dus bij de grafische opmaak van een tekst veroorloven om tekstregels rechts ‘rafelig’ te laten eindigen.

Bij een vrije regelval is het niet nodig witruimte toe te voegen tussen en binnen woorden. Het eindresultaat is misschien niet voor iedereen ‘mooi’, maar het komt de lokale waarneembaarheid wel ten goede.

Onze Taal is gezet in een 9-punts letter van de types Stone Serif en Stone Sans, heeft een vrije regelval rechts (behalve in de rubrieken ‘Reacties’ en ‘InZicht’), en heeft een gebruikelijke regelbreedte van ca. 36 tekens.