Onze Taal. Jaargang 64

[p. 275]

De mythe van het woordbeeld
Spellingherziening taalpsychologisch doorgelicht
Gerard Kempen - hoogleraar bij de Vakgroep Functieleer en Theoretische Psychologie, Rijksuniversiteit Leiden

Bij het vaststellen van de nieuwe spelling heeft de Nederlandse Taalunie zich ook gebogen over de vraag wat er nu eigenlijk in ons hoofd gebeurt als we lezen. Spellen we letter voor letter of herkennen we woordbeelden? Bij de gedachtenbepaling over deze kwestie baseerde de Taalunie zich op het artikel ‘De mythe van het woordbeeld. Spellingherziening taal-psychologisch doorgelicht’, van de taalpsycholoog Gerard Kempen. Het verscheen eind 1994 in het vaktijdschrift Spektator. Samen met de auteur bewerkte de redactie dit artikel voor Onze Taal.

Het weer opgelaaide spellingdebat draait onder meer om de aloude vraag wat het zwaarst moet wegen: algemene spellingregels of vaste woordbeelden. Voorstanders van spellingherziening pleiten voor grotere regelmaat in de weergave van spraakklanken in letters. Zij stellen ons een groter leer- en spelgemak in het vooruitzicht, want nog slechts een klein aantal bastaardwoorden zal ‘op woordbeeld’ gespeld moeten worden.

Tegenstanders halen hun vertrouwde tegenargument van stal: spellingherziening zal leiden tot ontregeling van onze woordbeelden en daarmee tot moeizamer lezen en spellen. Ze verklaren woordbeelden heilig en onaantastbaar. Het voorstel tot omspelling van gynaecoloog tot ginekoloog was voor hen een steen des aanstoots. De standpunten kunnen worden samengevat in de leuzen ‘regelmaat baat’ tegenover ‘regelmaat schaadt’.

● Letter- of beeldlezen?

‘Kijk, weer een koekjesauto!’ zegt eer meisje van een jaar of vier als ze een auto van Verkade ziet langskomen. Haar familie trots: de kleine kan al lezen. Hoe zou dit meisje reageren op het busje van een haar verder onbekende firma Verhagen? Waarschijnlijk heeft ze de naam Verkade in één klap herkend aan het silhouet van het woord, als een soort plaatje. Als ze de naam Verhagen nooit eerder gezien heeft, moet ze de letters omzetten in klanken, en deze samenvoege tot één geheel. Vierjarige kinderen zijn maar zelden tot zoiets in staat.

Het voorbeeld illustreert dat er in beginsel twee manieren zijn om geschreven woorden te lezen: lezers kunnen het totale woordbeeld rechtstreeks koppelen aan een klankbeeld, of ze kunnen de letters omzetten in spraakklanken en deze tot een klankbeeld integreren. Laat ik deze twee methoden voor het gemak aanduiden als ‘beeld-lezen’ en ‘letter-lezen’. Veel mensen houden staande dat ze gewone, regelmatig gespelde woorden als hok en kat herkennen op grond van letter-lezen, en vreemde, onregelmatige gespelde woorden als computer en champagne op basis van beeld-lezen. Dit is de kern van de tweeledige theorie over het lezen van woorden - een wijdverspreide theorie - die in discussies over spellingherziening een belangrijke rol speelt.

Voorstanders van spellingwijziging (die bijvoorbeeld kado willen spellen) geven als argument dat de relaties tussen letters en spraakklanken regelmatiger wordt: k-[k], a-[a], d-[d] en o-[o]. Vergelijk dat met het traditionele cadeau, dat bijna geheel op woordbeeld gelezen moet worden. Spellingveranderaars hebben dus een sterk argument als lezen voornamelijk letter-lezen zou zijn. Kado is gemakkelijker met de woordklank in verband te brengen dan cadeau. Tegenstanders van spellingherziening daarentegen gaan er juist van uit dat lezen in hoofdzaak beeld-lezen is. Ze - zijn van mening dat het woord cadeau moeiteloos in één oogopslag te herkennen is. Verandering van de spelling zou het woordbeeld aantasten en de woordherkenning schaden.

● Spellen in patronen

Al bijna een eeuw lang zijn taalpsychologen in de weer om uit te zoeken hoe woordherkenning feitelijk in zijn werk gaat. Heel lang heeft de geschetste tweeledige theorie standgehouden. Sinds een jaar of tien echter vertoont het bouwwerk ernstige scheuren. Zelfs ervaren lezers blijken niet of nauwelijks van woordbeelden gebruik te maken. Een aanwijzing in deze richting vormt het gegeven dAt DrAsTiScHe WiJzIgInGeN iN dE gEdAaNtE vAn WoOrDeN hEt LeZeN sLeChTs WeInIg BeLeMmErT. Tevens is experimenteel aangetoond dat ervaren lezers die woorden wel degelijk inwendig verklanken, ook al zijn ze zich daar niet van bewust. Een voorbeeld uit een Engelstalige proef is het woord rows (rijen), dat bij Engelstalige lezers kort maar aantoonbaar het woord rose (roos) activeert. (De uitspraak van deze woorden is identiek.) Beeld-lezen, alhoewel niet onmogelijk, legt het in de praktijk duidelijk af tegen letter-lezen.

Hoe gaat letter-lezen dan in zijn werk? Het kan niet berusten op eenvoudige één-op-één-verbanden tussen letters en spraakklanken. Denk maar aan de schrijfwijze van de ie-klank in woorden als:

iemand - imago
baby - rabbi
panisch - paniek
bizar - biezen - bijzonder

[p. 276]

En de letter i kan in combinatie met andere letters heel verschillende klankwaarden krijgen. Vergelijk:

zin - zien - zijn
degelijk - matig
uit - radio

Om de klankwaarde van letters te kunnen bepalen moeten we hun omgeving in ogenschouw nemen, dat wil zeggen, een of meer voorafgaande of volgende lettertekens. Dergelijke letterpatronen corresponderen dan niet altijd met één losse spraakklank maar vaak met een combinatie. Voorbeelden zijn de achtervoegsels -isch(e) en -lijk(e). Uit allerlei onderzoek blijkt dat ervaren lezers een groot aantal verbanden tussen dergelijke letterpatronen en klankpatronen hebben geleerd, en dat ze deze kennis gebruiken bij het herkennen van woorden. Bovendien hebben ze geleerd dat de verbanden niet absoluut zijn maar statistisch - de ene relatie is sterker dan de andere. Hoe sterker het verband tussen een letterpatroon en een klankpatroon is, hoe trefzekerder de klankwaarde kan worden bepaald. Bij een zwak verband treedt gemakkelijk competitie op tussen verschillende klankwoorden die mogelijk zijn.

We beschikken niet over een grote verzameling visuele woordbeelden als bijprodukt van jarenlange leeservaring.

Mocht u denken dat het onmogelijk is om op deze manier vlot te leren lezen: bepaalde computerprogramma's zijn inderdaad in staat gebleken om in geschreven en gesproken woorden de relevante letter- en klankpatronen op te sporen, alsmede hun statistische verbanden. Met deze informatie gewapend kunnen ze de uitspraak van gedrukte woorden behoorlijk goed bepalen, ook van woorden die ze niet eerder hebben gezien.

● Woordbeelden bestaan niet

In het voorafgaande heb ik laten zien dat de klassieke tweeledige theorie voor het lezen van woorden - letter-lezen voor regelmatig, beeld-lezen voor onregelmatig gespelde woorden - niet goed spoort met de uitkomsten van taalpsychologisch onderzoek. Een theorie die het beter doet, werkt met statistische verbanden tussen letterpatronen en patronen van spraakklanken. Zij maakt geen principieel onderscheid tussen regelmatige spellingen en uitzonderingen. Wel kunnen de verbanden sterker of zwakker zijn: regelmatige spellingen zorgen voor sterke statistische verbanden tussen letter- en klankpatronen; uitzonderingen op de spellingregels kennen zwakke verbanden die maar in enkele woorden voorkomen. De computerprogramma's bewijzen natuurlijk niet dat de nieuwe theorie opgaat voor menselijke lezers. Ze tonen wél aan dat woordherkenning langs de geschetste lijnen een haalbare kaart is.

Wat betekent dit alles voor de discussie over spellingherziening? Kennelijk beschikken we niet over een grote verzameling visuele woordbeelden als bijprodukt van jarenlange leeservaring. Maar zelfs als woordbeelden wél zouden bestaan, is hun belang beperkter dan vaak wordt gedacht. Molewijk schrijft in Spellingverandering van zin naar onzin (1200-heden) op blz. 64:

Iemand die met het zeer opvallende woord correlatiecoëfficiënt vertrouwd is, leest dat niet eens meer, maar herkent het al van verre onmiddellijk aan de vorm en springt er als het ware gewoon overheen.

Nieuw onderzoek maakt deze veronderstelling twijfelachtig. In het mentale woordenboek dat we met ons meedragen, fungeren waarschijnlijk alleen ongelede woorden, dat wil zeggen, niet-samengestelde woorden of woorden die niet bestaan uit een stam met voor- en/of achtervoegsels. Gelede woorden activeren dezelfde mentale trefwoorden als de ongelede; correlatiecoëfficiënt maakt onmiddellijk contact met de trefwoorden voor correlatie en coëfficiënt.

Deze conclusie gaat overigens alleen op voor gelede woorden die ‘doorzichtig’ zijn. Ook al zegt de taalkundige dat ontbreken is opgebouwd uit ont+breek+en, dan hoeft dit nog niet te betekenen dat lezers zich bewust zijn van een betekenisrelatie met de stam van breken. Voor hen blijft ontbreken ondoorzichtig, ook al kennen ze de betekenis wel degelijk. Omdat verreweg de meeste samenstellingen in het Nederlands wél doorzichtig zijn, zal ons woordherkenningssysteem ze ontleden. Dit geldt ook voor woorden als pereboom en dorpsstraat. Tijdens het aanleren van statistische verbanden worden deze woorden dus niet in hun geheel gezien, zodat met hun specifieke spelling geen rekening kan worden gehouden. Dit betekent dat schrijvers voortdurend de neiging zullen hebben terug te vallen op de gewone schrijfwijzen peren en dorp. Dit zal niet het geval zijn bij pruimedant en perelaar, die immers niet te ontleden rijn als peren+laar en pruimen+dant. Ook al zijn deze woorden waarschijnlijk zeldzamer dan pereboom en pruimeboom, toch verwacht ik daarin minder fouten bij de spelling van de tussenklank.

● Gelijkvormigheid en analogie

We spreken [randen] uit met een d-klank, en we schrijven randen met de letter d. Het enkelvoud rand spellen we eveneens met een d. Dit krachtens het gelijkvormigheidsbeginsel in de spelling. Rand en randen zijn immers twee verschijningsvormen van hetzelfde woord. De t-uitspraak van de letter d in rand is geen probleem, omdat woorden in het Nederlands niet op een stemhebbende d kunnen eindigen. In hoeverre is het gelijkvormigheidsbeginsel behulpzaam bij het herkennen van geschreven woorden? Kunnen lezers het woord randen gemakkelijker in verband brengen met rand omdat beide vormen met een d worden geschreven? Luidt het antwoord positief, dan zouden woorden als druiven en buizen, waar het gelijkvormigheidsbeginsel niet is toegepast, in het nadeel zijn. Hun enkelvoudsvormen worden immers niet met een v en een z maar met een f en een s gespeld. Nieuw taalpsychologisch onderzoek suggereert echter een negatief antwoord. Proefpersonen die luisteren naar gesproken woorden, blijken niet te worden gehinderd door kleine klankveranderingen: de overgang van [randen] naar rand] (met d/t-wisseling in de uitspraak) is niet moeilijker dan die van [kanten] naar [kant] (allebei met [t]

[p. 277]

uitgesproken). Er is geen reden om aan te nemen dat geschreven woorden een andere uitkomst zouden opleveren. Als deze verwachting wordt bevestigd, lijkt het gelijkvormigheidsbeginsel overbodig.

Het analogiebeginsel lijkt een zelfde lot beschoren. Dit beginsel ligt ten grondslag aan het onderscheid hij wordt tegenover ik word. We schrijven hij wordt immers met dt vanwege de analogie met hij loopt, waarin de t-uitgang hoorbaar is. Voorstanders van het analogieprincipe voeren aan dat de lezer daardoor gemakkelijker kan zien hoe de zin grammaticaal in elkaar zit. Neem bijvoorbeeld een bijzin als ‘dat de kolonel zijn hond eraan gewend te gehoorzamen naar het asiel heeft gebracht’. Men zou verwachten dat het niet-hoorbare maar wel zichtbare verschil tussen gewent (tegenwoordige tijd) en gewend (voltooid deelwoord of bijvoeglijk naamwoord) de lezer stuurt in de richting van de juiste syntactische ontleding, met eraan gewend te gehoorzamen als een nabepaling bij hond (vergelijk ‘die eraan gewend was te gehoorzamen’). Leesproeven hebben echter uitgewezen dat dit niet het geval is. Als het analogiebeginsel al leesvoordeel oplevert, is dat uitermate gering en kan het bij lange na niet opwegen tegen het onbetwiste nadeel van moeilijke leerbaarheid en toepasbaarheid.

● Spellingherziening?

De ontwerpers van onze spelling hebben enkele keuzen gemaakt die, achteraf bezien, taalpsychologisch weinig verantwoord blijken. Ik doel niet alleen op het gelijkvormigheids- en analogieprincipe, maar ook op het naast elkaar bestaan van voorkeur- en toegelaten spelling. Wie er stelselmatig naar streeft de voorkeurspelling te hanteren, heeft last van de toegelaten spellingen die hij onder ogen krijgt. Niet omdat deze zijn woordbeelden ontregelen - die bestaan immers niet - maar omdat het statistisch leersysteem er informatie aan ontleent die bestaande verbanden tussen uitspraak en voorkeurspelling verzwakt. Het uitgangspunt zou dus moeten zijn ‘één woord één spelling’.

Wat betekent dit voor de verbindingsklank in samengestelde woorden? Ons woordherkenningssysteem kan er niet omheen doorzichtige samenstellingen te ontleden. Dit heeft tot gevolg dat het statistisch leersysteem niet of nauwelijks beïnvloed zal worden door wijzigingen in de spelling van de verbindingsklanken (niet pereboom maar perenboom, niet dorpsstraat maar dorpstraat). Het ziet immers alleen de onderdelen, niet de samengestelde woorden. Om het leerproces niet onnodig te vertragen verdient het aanbeveling de schrijfwijze van woorden in een samenstelling niet te laten afwijken van hun verschijningsvorm als zelfstandig woord. Dus: schrijf perenboom (wegens peren) en dorpstraat (omdat de verbindings-s immers niet hoorbaar is).

● Schade voor lezers

Is vereenvoudiging van de spelling van vreemde woorden vanuit taalpsychologisch gezichtspunt aanbevelenswaardig? Hoe regelmatiger en duidelijker de verbanden tussen spelling en uitspraak zijn, des te makkelijker zal het statistisch leersysteem zich van zijn taak kwijten. Maar naarmate het leerproces vordert, zullen de moeilijkheidsgraden van regelmatig en onregelmatig gespelde woorden elkaar steeds dichter naderen. Het uitgangspunt ‘regelmaat baat’ geldt dus voornamelijk voor beginnende, minder ervaren lezers en schrijvers. Wie veel leest, schrijft of typt, zal zich alleen bij zelden gebezigde woorden voor verrassingen geplaatst weten. En de oplossing van problemen bij de spelling van vreemde woorden heeft straks niet veel meer om het lijf, ook niet voor de minder ervaren schrijver of typist, gezien de alomtegenwoordigheid van redelijke programmatuur voor spellingcontrole in de nabije toekomst. Ik concludeer dat spellingvereenvoudiging van vreemde woorden meer schade (voor lezers) dan winst (voor spellers) zal opleveren.

Een dergelijke vereenvoudiging kent trouwens een bijkomend nadeel. Hoe regelmatiger de verbanden tussen uitspraak en spelling, hoe groter het aantal homoniemen (woorden met gelijke spelling maar verschillende betekenis), en daarmee het aantal keren dat het woordherkenningssysteem een meerzinnig woord moet thuisbrengen. Lezers hebben niet alleen geen last van het onderscheid tussen eis en ijs of tussen eter en ether, ze hebben er zelfs voordeel bij.

Ook een mildere vorm van spelingvereenvoudiging snijdt taalpsychologisch niet altijd hout. Hierboven hebben we gezien dat het woordherkenningssysteem alleen doorzichtig samengestelde woorden terugbrengt tot hun samenstellende onderdelen. Omdat iedereen -copie in fotocopie vereenzelvigt met kopie, veroorzaakt hun onderscheid een spellingprobleem. Maar als spellers bijvoorbeeld niet doorzien dat vakantie dezelfde Latijnse woordstam bevat als vacature en vacant, zijn zij niet gebaat bij gelijkschakeling van de weergave van de k-klank. Handhaving van de vertrouwde voorkeurspelling van die woorden verdient in zulke gevallen de voorkeur.

Illustratie: Frank Dam

De voor verdergaande spellingvereenvoudiging bestemde financiële middelen kunnen beter worden besteed aan verbeterde methoden voor grammatica-, spelling- en schrijf-onderwijs. Dit kan tevens de tragedie van de werkwoordsvormen verlichten.