Onze Taal. Jaargang 64

Van schot in de roos tot losse flodder
Argumenten als wapens in de strijd
Frans van Eemeren en Rob Grootendorst - vakgroep Taalbeheersing Universiteit van Amsterdam

Tekst op een muur in de Amsterdamse binnenstad

Discussie is oorlog. Standpunten worden te vuur en te zwaard verdedigd en bevochten - met argumenten. Die argumenten worden vaak voorgesteld als wapens: als pijlen, degens en bommen. Het tweede deel van een serie over de taal van het meningsverschil.

Argumenten dienen ter verdediging van een standpunt. Door argumenten aan te voeren, probeert de een de ander die het nog niet met hem eens is, van de aanvaardbaarheid van zijn standpunt te overtuigen. Argumenten maken duidelijk waarom de een iets vindt (vandaar de synoniemen (beweeg)reden en motief), maar vooral ook waarom de ander dit eveneens zou moeten gaan vinden. Argumenten zijn pogingen om de ander van een standpunt te overtuigen door dit standpunt zo goed mogelijk te rechtvaardigen.

De rechtvaardigende functie van argumenten komt tot uitdrukking in synoniemen als ondersteuning, onderbouwing en (bewijs)grond. Met deze sy noniemen zijn we terug bij de ‘territoriale metafoor’ (zie ons artikel in het vorige nummer), waarin een standpunt de plek is waarop men staat. In deze beeldspraak vormen de argumenten het fundament van een standpunt, en men staat op een solide ondergrond nu eenmaal steviger dan op drijfzand.

● Het geometrisch ideaal

De metafoor van een goed geconstrueerd bouwwerk weerspiegelt een redelijkheidsideaal dat de bekende Brits-Amerikaanse filosoof Stephen Toulmin ‘geometrisch’ noemt. Het standpunt is in deze geometrische beeldspraak het dak van een bouwwerk dat geschraagd wordt door een als een hecht vlechtwerk voorgestelde redenering die op een stevige ondergrond van argumenten rust. Deze tot Plato teruggaande redelijkheids-

[p. 273]

opvatting is sterk logisch gekleurd en komt er, vrij vertaald, op neer dat standpunten alleen door middel van sluitende redeneringen uit onomstotelijk vaststaande waarheden mogen worden afgeleid. De hoge eisen die in de geometrische redelijkheidsopvatting aan argumentatie worden gesteld, zijn in de praktijk van het dagelijks (en wetenschappelijk!) argumenteren meestal moeilijk haalbaar, en daarom wordt die opvatting tegenwoordig vrijwel algemeen als onrealistisch beschouwd.

Uit het feit dat het geometrisch ideaal nog doorklinkt in het metaforisch taalgebruik mag niet zonder meer worden geconcludeerd dat gewone taalgebruikers een achterhaalde filosofie aanhangen. Het kan immers heel goed zijn dat we hier simpelweg te maken hebben met een afgesleten metafoor die tot het normale spraakgebruik is gaan behoren. Niettemin blijft het geometrisch ideaal dan toch nog een beetje doorschijnen in het gebruik van woorden als onderbouwing, bewijsgrond en fundament, zoals een afgekrabde oude inscriptie nog vagelijk zichtbaar kan zijn onder de nieuwe tekst op een perkamentrol. (De Noors-Nederlandse filosoof Else Barth noemt dit verschijnsel de ‘palimpsest-theorie’ van de taal.)

● Wapens

Verder is er in de taal van het meningsverschil van het redelijkheids-ideaal weinig meer te merken. Zodra er in de communicatie tussen taalgebruikers argumenten worden aangedragen, naar voren gebracht of aangevoerd, raken we vaak ongemerkt in een ándere metafoor verzeild: de metafoor van argumenten als wapens in de strijd, waarin de argumenten als een speciaal soort projectielen worden voorgesteld, waarmee geschoten, geslagen of gegooid kan worden. De metafoor van een standpunt als de plek waarop men staat, wordt dan gecombineerd met die van een meningsverschil als strijd of oorlog.

Een standpunt dat wordt aangevallen, moet verdedigd worden. Dit kan het best gebeuren door de aanvaller op veilige afstand te houden of - nog beter - door hem definitief uit te schakelen. De verdediger die hiertoe in het geweer komt, zal zijn argumenten in stelling brengen en op de aanvaller afvuren; hij bekogelt, bestookt of bombardeert de aanvaller met argumenten of probeert hem zelfs onder argumenten te bedelven. Als de aanvaller dan nog niet met argumenten is doodgeslagen, is het handig als de verdediger nog meer pijlen op zijn boog heeft.

Zoals uit deze uitdrukkingen blijkt, kunnen er bij de argumentatieve verdediging van een standpunt zowel wapens uit het ouderwetse krijgsbedrijf (pijlen) als uit de moderne oorlogsvoering (bommen) worden gebruikt. Dat stenen geen argumenten zijn, zoals op een Amsterdams kraakpand staat te lezen, is dan ook helemaal niet zo vanzelfsprekend. En ook als er geen stenen of andere projectielen beschikbaar zijn om mee te argumenteren, kan er nog wel gevochten worden. Dit blijkt bijvoorbeeld uit uitdrukkingen als met argumenten schermen en elkaar met argumenten om de oren slaan.

● Deugdelijkheid

In de vakliteratuur worden bij de beoordeling van de deugdelijkheid van argumentatie doorgaans de volgende criteria aangelegd: de argumenten die worden aangevoerd moeten niet alleen relevant zijn voor het standpunt, maar ze dienen ook aanvaardbaar en toereikend te zijn en mogen elkaar niet tegenspreken. Het kost weinig moeite om deze vier eisen in termen van de projectielmetafoor te vertalen: hoe meer deugdelijk geconstrueerde projectielen er gelanceerd worden, hoe beter, mits alle projectielen in de juiste richting gaan en ze niet op elkaar botsen.

In de projectielmetafoor zijn argumenten deugdelijk wanneer ze hun doel bereiken. Een deugdelijk argument is doeltreffend, een voltreffer of een schot in de roos, een ondeugdelijk argument is er totaal naast, een misser of een slag in de lucht. Om de vijand werkelijk uit te schakelen, kan niet volstaan worden met een losse flodder, maar dient er met scherp te worden geschoten.

● Vredelievende alternatieven

Gelukkig zijn er nog wel andere beeldspraken waartoe de beoordelaar zijn toevlucht kan nemen. Als de argumenten ontoereikend zijn, worden die te licht bevonden: ze zijn dan niet zwaarwegend genoeg. Tegenstrijdige argumenten zijn niet met elkaar te rijmen, omdat ze lijnrecht tegenover elkaar staan of op gespannen voet met elkaar staan. Ook als er wel een geschikte projectiel-uitdrukking beschikbaar is, zijn er trouwens vaak alternatieven. Zo kan van een irrelevant argument gezegd worden dat het zijn doel voorbijschiet of er totaal naast is, maar ook dat het geen hout snijdt, kant noch wal raakt, er met de haren is bijgesleept, nergens op slaat of hoogstens als een tang op een varken of als kut op Dirk. Maar die vredelievende alternatieven vormen weer een heel ander verhaal.