Onze Taal. Jaargang 64

[p. 256]

Van woord tot woord
Marlies Philippa

Poot en been

Benamingen zijn betrekkelijk; een voorbeeld is het woordveld voet/been. Mensen hebben tien vingers en tien tenen, maar in het Arabisch hebben ze twintig ‘vingers’: tien aan de handen en tien aan de voeten. Onze onderbenen verdelen wij in knie/knieholte, scheen(been)/kuit en enkel; daarna komt de voet. In het Duits zit er vlak boven de enkel (Knöchel) nog een onderdeel - het smalle been - dat Fessel heet. Daar hebben wij geen woord voor. In sommige Friese dialecten kan bil ook ‘dijbeen’ aanduiden. Schenk(el) is verwant met schonk en het Duitse Schinke. Een hurk is geen knieholte, maar niemand weet waar de hurken dan wel zitten. Er zijn Nederlandse dialecten waar been zowel ‘been’ als ‘voet’ aanduidt. In het Fries betekent foet ‘voet’ en ‘been’. Poten thuishouden heeft geen betrekking op de onderste ledematen.

● Been werd voet

Been is een woord dat alleen in het Germaans voorkomt; het betekende vroeger uitsluitend ‘bot’. Later kreeg het ook de betekenis ‘lidmaat’, zij het niet in álle Germaanse talen. In het Engels bijvoorbeeld niet. Daar wordt onderscheid gemaakt tussen bone en leg. Maar ook in het Fries kun je op één bien niet lopen. In het Oudfries betekende bên ‘knook, bot’. In het Middelfries was dit ook de hoofdbetekenis, maar in het Nieuwfries wordt er alleen nog maar de stofnaam been mee uitgedrukt. Voor ‘bot’ gebruikt men liever bonke dan bien. Een dergelijke ontwikkeling heeft ook in het Duits plaatsgevonden: Bein is er in de betekenis ‘bot’ bijna geheel vervangen door Knoche of Gebein.

In het Oudfries was ‘voet’ fôt, en ‘been’ (looplidmaat) skunka. Dit heeft in het Nieuwfries foet en skonk opgeleverd. Zoals gezegd gebruikt men tegenwoordig voor beide begrippen liever foet. Het woord skonk ‘been’ word t steeds vaker als grof ervaren. Het is goed mogelijk dat de overname van de negatieve gevoelswaarde van het Nederlandse woord schonk daarbij een rol speelt.

In de meeste Germaanse talen gebruikt(e) men voor de benen van dieren (en overdrachtelijk voor de elementen waarop tafelbladen en stoelzittingen steunen) hetzelfde woord als voor de benen van mensen. Aanvankelijk vormden alleen het Nederlands en het Nederduits daar een uitzondering op. Hier hebben we voor zover we kunnen nagaan, in ieder geval sinds de dertiende eeuw, steeds het woord poot gekend. Poot betekent zowel ‘dierbeen’ als ‘diervoet’ en in wat plattere zin ook ‘mensenbeen’, ‘mensenvoet’ en ‘mensenhand’.

De etymologie van poot is niet zo duidelijk. Behalve in het Nederlands/Nederduits komt het als pauta voor in het Oudprovençaals (waarop Catalaans pota en Galicisch pouta

Om verwarring tussen ‘been’ en ‘voet’ te vermijden, is men op sommige plaatsen voor ‘voet’ platfoet gaan gebruiken.

berusten), als poe in het Oudfrans en als patte in het Nieuwfrans. In het Frans/Provençaals moet het voor-Keltisch zijn, het moet er bestaan hebben voordat de Kelten zich daar vestigden. Sommigen denken dat het uit het vulgair Latijn in het Nederlands/Nederduits is gekomen, dus uit de taal die in Frankrijk gesproken werd na de ineenstorting van het Romeinse rijk. Als wij het niet ontleend hebben, dan is het in onze streken in ieder geval voor-Germaans en wellicht voor-Indo-europees.

● Domino-theorie

Vorig jaar is er van de hand van A.P. Versloot een bijzonder aardig boek verschenen over het woordveld voet/been in het Fries: ‘Fuss’ und ‘Bein’ in den modernen friesischen Mundarten. Door middel van interviews, gesteund door schriftelijke bronnen, heeft Versloot onderzocht welke woorden er in de Friese dialecten gangbaar zijn voor het hele been en de onderdelen ervan, van de heup en de lende tot en met de voet, met de hand daarbij als anatomische parallel.

Hij meent te kunnen bewijzen dat door de invloed van het Nederlands de structuur van dit woordveld totaal is veranderd. De aanzet tot deze verandering was het ontlenen van het woord poot aan het Nederlands in de 19de eeuw. Het Nederlands van de vroege 19de eeuw had verschillende benamingen voor ‘been-neutraal’: been, en poot voor ‘dierbeen’. Het Fries kende voor beide begrippen het woord skonk. Doordat poot/poat de plaats van skonk als ‘dierbeen’ innam, werd de positie van skonk zwakker. Toen bovendien de gevoelswaarde van het Nederlandse schonk ook nog een rol ging spelen, was skonk niet meer aanvaardbaar als benaming voor ‘been-neutraal’. Die positie werd overgenomen door foet, dat daardoor een dubbele functie kreeg. Om begripsverwarring tussen ‘been’ en ‘voet’ te vermijden, is men daarom op sommige plaatsen voor ‘voet’ platfoet gaan gebruiken.

De conclusie van Versloot is dat ontleningen, wanneer ze zich innestelen, structurele wijzigingen binnen het systeem teweeg kunnen brengen.